ئه‌توانى له‌رێگاى ئیمه‌یڵ و ژماره ته‌له‌فۆنه‌کانمانه‌وه په‌یوه‌ندیمان پێوه‌بکه‌یت و راوسه‌رنج وپێشنیارو داواکاریه‌کانى خۆت بخه‌یته‌روو.
07705066052
ده‌روازه‌یه‌ک بۆ ناساندنى زمانى جه‌سته
1/12/2016 5:13:00 PM
جەماوەر نیوز
جه‌ماوه‌رنیوز
هاوکار ڕه‌فیق ڕه‌حمان
به‌شى یه‌که‌م
به‌شى یه‌که‌م تایبه‌ته کراوه به هه‌ڵوه‌سته‌کردن له سه‌ر زمانى جه‌سته به گشتى و ڕه‌هه‌نده تایبه‌ته‌کانى، له به‌شه‌کانى دیکه‌دا زمانى جه‌سته‌ى سیاسیه‌کان و لێکدانه‌وه‌ى ئاماژه‌و جوڵه و ڕه‌فتاره جه‌سته‌ییه‌کانیان به چه‌ند به شێک به چڕو پڕى قسه‌ی له‌سه‌ر ده‌کرێت ، سه‌ره‌تا با بزانین زمانى جه‌سته چیه؟
زمانى جه‌سته: به‌سه‌رجه‌مى ئه‌و په‌یامه ناوه‌خنیانه‌ى ناخى مرۆڤه‌کان ده‌گوترێت، که به شێوه‌یه‌کى خۆنه‌ویستانه له ڕێگه‌ى هه‌سته‌کانه‌وه ڕه‌نگدانه‌وه‌ى به‌سه‌ر ڕووکارى ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤه‌کانه‌وه ده‌بێت و له ده‌ر ئه‌نجامدا جوڵه و بزوتنه‌وه‌یه‌کى (ناخودئاگا) به‌سه‌ر جه‌سته‌وه به‌جێده‌هێلێت، که‌واته زمانى جه‌سته په‌یوه‌ندیه‌کى نازاره‌کیه که له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى زۆرجار له‌گه‌ڵ زمانى قسه‌کردندا به‌کاردێت، به‌ڵام گرنگى ئه‌م زمانه له‌وه‌دایه که سه‌ربه‌خۆیه له زمانى گفتزگۆکردن، ئه‌مه‌ش ماناى ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت که مرۆڤ ڕه‌فتاره جه‌سته‌ییه‌کانى وه‌ک هاوتاى ئه‌و شتانه به‌کار ناهێنیت. که له ڕێگه‌ى ده‌ربڕینه زمانه‌وانییه‌کانه‌وه ده‌یڵێت، هۆکارى ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه که کۆنتڕڵ کردنى ئه‌ندامه‌کانى زمانى جه‌سته له ژێر کۆنترۆڵ و سه‌رکردایه‌تى مرۆڤه‌کاندا نیه، هه‌ر بۆیه زۆرجار ئه‌و گوفتاره زمانه‌وانیانه‌ى که مرۆڤه‌کان ده‌ریده‌بڕن یه‌کانگیر نابێته‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌و جوڵه و ئاماژانه‌ى به‌سه‌ر جه‌سته‌یانه‌وه ده‌رده‌که‌ون. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م هۆکاره‌یه زمانى جه‌سته (درۆکردن) نازانێت و ڕاسته‌و خۆ وێناى هه‌ست و نه‌ستى مرۆڤه‌کان ده‌کات و نهێنیه‌کانى ناخى ئاشکرا ده‌کات.
کاریگه‌رى زمانى جه‌سته له پرۆسه‌ى په‌یوه‌ندى کردندا
پرۆسه‌ى په‌یوه‌ندى کردنى که‌سه‌کان به شێوه‌یه‌کى گشتى له ڕێگاى (سێ) میکانیزمى سه‌ره‌کیه‌وه ده‌چێت به‌ڕێوه ئه‌و (سێ) میکانیزمه‌ش بریتین له :
یه‌که‌م: گفتوگۆکردن
دووه‌م:ئاواز (تۆنى) ده‌نگ
سێیه‌م:ڕه‌فتاره جه‌سته‌ییه‌کان
وشه‌و ده‌نگ، دوو میکانیزمن که له پرۆسه‌ى په‌یوه‌ندى کردندا به (گوێ) ده‌بیسرێن و هه‌ر به‌م ئامرازه‌ش مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌کرێت، به‌ڵام ڕه‌فتار و جوڵه جه‌سته‌ییه‌کان به چاو ده‌بینرێن و له ڕێگاى چاو و مێشکه‌وه لێکدانه‌وه و ئه‌نجامگیریان بۆ ده‌کرێت، کۆى گشتى ئه‌م میکانیزمه‌ش یارمه‌تیده‌ر ده‌بێت له نه‌خشاندن و دروستکردنى که‌سایه‌تى و گوزارشتى ناوه‌خنى و ده‌ره‌کى مرۆڤ، که هه‌مووى به‌سه‌ر یه‌که‌وه پێى ده‌گوترێت (پرۆسه‌ى په‌یوه‌ندى کردن).
زاناى ده‌روونناسى ئه‌مریکى (ئه‌لبێرت میهرابین) ئه‌وه‌ى دۆزیوه‌ته‌وه که کۆى گشتى کاریگه‌رى په‌یوه‌ندیه‌ک(7%) له وشه‌کارى پێکهاتووه و نزیکه‌ى (38%) ى تۆنى ده‌نگ له خۆى ده‌گرێت و (55%) ى په‌یوه‌ندییه‌کانش له ڕێگه‌ى ئاماژه‌کانى زمانى جه‌سته‌وه ده‌بن، هه‌ر په‌یوه‌ند به‌م بابه‌ته (بیر دوستل) به شێوه‌یه‌کى زانستى گریمانه‌ى ئه‌وه‌ى سه‌لماندووه، کاتێک که‌سێکى ئاسایى بۆ(10) ده‌قیقه یاخود (11) ده‌قیقه ده‌په‌یڤێت، ئه‌وا بۆ هه‌ر ڕسته‌یه‌ک نزیکه‌ى (2.5) دوو چرکه‌و نیو له کاتى پێویسته، له‌م ماوه که‌مه‌شدا نزیکه‌ى(250000) دووسه‌د و په‌نجا هه‌زار ، ئاماژه به‌سه‌ر جه‌سته‌یه‌وه به‌جێده‌هێلێت که ڕووخسارى مرۆڤه‌کانیش زۆرترین ڕووبه‌ر ده‌بێت بۆ ڕووپۆشبوونى به‌م ئاماژانه، له درێژه‌ى ئه‌م بابه‌ته‌دا پرۆڤیسۆر (برد هۆیس) زۆر زیاتر له هاوکێشه‌ى (میهرابین) ده‌ڕوات وپێى وایه له پێکهاته‌ى په‌یوه‌ندى کردندا، ڕه‌گه‌زى زاره‌کى که‌متره له (35%) و ڕه‌گه‌زى نازاره‌کیش زیاتره له (65%). به‌ڵام له ئاستى کردارى و داپێدانانى زانستیدا، گریمانه‌که‌ى (میهرابین) زیاتر له هه‌مووان پشتگیرى لێکراوه و ڕاستی بوونى سه‌لمێندراوه.
ئایه هه‌ڵسوکه‌وته جه‌سته‌ییه‌کان کلتور دیاریان ده‌کات؟ یان خواکرد و سروشتین و کلتور ڕۆڵ نابینێت؟
که‌ساییه‌تیه شاره‌زاکانى سه‌ر به‌ڕێبازى زمانى جه‌سته (اکمان فزیزن ، سورنسون، ایبزفلت) توێژینه‌وه‌یان کردووه له‌سه‌ر که‌سانى (نابینا و نابیسته) ئه‌وه‌یان ده‌رخستووه که ئه‌و که‌سانه ناتوانن له ڕێگه‌ى هه‌ردوو ئامرازى (بیستن و بینینه‌وه) فێرى ئه‌م ئاماژه نازاره‌کیانه ببن، بۆیه به بێ ئه‌وه‌ى تواناى بینین و بیستنیان هه‌بێت له کاتى بێزارى و دڵخۆشى و توڕه‌یى ..هتد.کاردانه‌وه‌ى جه‌سته‌ییان ده‌بێت، هه‌ر بۆیه زاناى ئه‌ڵمانى (ایبزفڵت) په‌یبه‌وه بردووه که ئاماژه‌ى گریان و زه‌رده‌خه‌نه‌ى مناڵانى( نابیسته و نابینا)، له ڕێگه‌ى فێربوون و لاساییى کردنه‌وه فێر نه‌بوون به‌ڵکو ئه‌م ئاماژه‌یه به‌شێکه له سروشتى ئینسانى بوونى خۆیان، ئه‌مه له لایه‌ک له لایه‌کى دیکه‌وه توێژینه‌وه‌کان ده‌ریانخستووه، که هه‌ندێک له ئاماژه‌کانى جه‌سته له گشت گروپه‌کاندا بوونى هه‌یه، بۆنمونه (منداڵان) دواى ماوه‌یه‌ک له دایکبونیان تواناى (مژین)یان ده‌بێت، ئه‌م کاره له منداڵاندا کلتور و فێکردن دیارى ناکات به ڵکو به شێوه‌یه‌کى خواکرد و سروشتى تێیاندا دروست ده‌بێت.
به‌ڵام ئه‌مه ماناى ئه‌وه نییه که کلتور هیچ ڕۆڵک نابینێت له ئاراسته کردن و خوڵقاندن و ئه‌نجامدانى ڕه‌فتاره جه‌سته‌ییه‌کان، که به هۆى جیاوازى کلتورى زۆر کات له شوێنێکه‌وه بۆ شوێنیکى تر ده‌لاله‌تێکى زمانى جه‌سته جیاوازه، که ئه‌مه‌ش له به‌ریه‌ککه‌وتنى دوو که‌سى سه‌ر به دوو جوگرافیا و کلتورى جیاواز ڕه‌نگه ببێته دروستبوونى گرفت و کێشه‌ى په‌یوه‌ندى به‌ستن، بۆنمونه به‌رزکردنه‌وه‌ى په‌نجه‌گه‌وره‌ى ده‌ست لاى هاوڵاتیانى (ئه‌مریکى) به واتاى (باش یان بێ خه‌مبه) دێت، له (ئێران و نه‌یجیریا) به واتاى بێزارى و سوکایه‌تى دێت، له (یۆنان) به واتاى ئاماژه کردن بۆ په‌نجه مۆرکردن دێت، لاى گه‌شتیارانى گه‌ڕۆک به تایبه‌تى له (نیوزله‌ندا و به‌ڕازیل) به‌کاردێت بۆ (وه‌ستاندى سه‌یاره تا سه‌ریان بخات به خۆڕایى) (ئیتاڵیه‌کانیش) به واتاى ئاماژه‌ى ژماره یه‌ک به‌کاى ده‌هێنن، چه‌نده‌ها نمونه‌ى له‌م شێوه‌یه‌مان هه‌یه که له شێونێکه‌وه بۆ شێونێکى تر و له کلتورێکه‌وه بۆ کلتورێکى تر واتاکه‌ى ده‌گۆڕێت، بۆیه له کاتى ئه‌نجامگیرى و هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ زمانى جه‌سته‌ى هه‌ر که‌سێک پێویسته پێشمه‌رجى کلتور پێش هه‌ڵسه‌نگاندن له‌به‌ر چاو بگرین.
وتار
-
ڕه‌وشى ڕۆژنامه‌نوسى کوردى یان جیهانی
07.02.2024 -
ره‌گه‌ز گۆڕین کارێکى قێزه‌وه‌ن و شووره‌ییه
29.01.2024 -
سوکایه‌تى و بێڕێزى له‌پاى چی؟
10.01.2024
زۆرترین خوێندراو
- ڕۆژ
- هەفتە
- مانگ
-
پارتی و یه‌كێتی له سه‌ر دوو وه‌زاره‌ت ڕێكنه‌كه‌وتوون
27.10.2022
-
دوورخستنەوەی سەرۆککۆماری پێشووی چین ئاشكرا ده‌كرێت
23.10.2022
-
له كفری پارتی سۆسیال دیموكرات خولێكی تۆپی پێ ده‌كاته‌وه
22.10.2022
-
پارتی سۆسیال دیموكرات گۆڕانكاری ئه‌نجامده‌دات
23.02.2023