ئه‌توانى له‌رێگاى ئیمه‌یڵ و ژماره ته‌له‌فۆنه‌کانمانه‌وه په‌یوه‌ندیمان پێوه‌بکه‌یت و راوسه‌رنج وپێشنیارو داواکاریه‌کانى خۆت بخه‌یته‌روو.
07705066052
هه‌نگاوه‌کانى هه‌رێمى کوردستان به‌ره‌و ده‌وڵه‌ته
7/2/2016 7:22:00 PM
جەماوەر نیوز
جه‌ماوه‌رنیوز
عومه‌ر غوڵامى
گه‌لى کورد گه‌وره‌ترین نه‌وه‌ته‌وه‌یه ده‌وڵه‌تى نییه:
کورد یه‌کێکه له نه‌ته‌وه گه‌وره‌کانى سه‌ر ڕووى زه‌وى تا ئێستا نه‌بوته خاوه‌ن ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆ، به‌رده‌وامیش له‌و پێناوه‌دا شۆڕش و ڕاپه‌ڕینى کردووه بۆ ئه‌وه‌ى ڕزگارى بێت له ده‌ستى داگیرکه‌ر و ببێت به خاوه‌ن ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆى خۆى.
هه‌رێمى کوردستان که له ڕووى فراوانى زه‌وییه‌وه له زۆر ده‌وڵه‌ت فراوانتره به جۆرێک که باشوری کوردستـــــان 85000کیلۆمه‌تر دووجایه .
ده‌ووڵه‌ت: به‌وه پێناسه ده‌کرێت که دیارده‌یه‌کى ، کۆمه‌ڵایه‌تى و مێژووى و سیاسیى و یاساییه.
پێکهاته‌ى ده‌وڵه‌ت: سێ پێکهاته‌ى گرنگ بۆ پێکهێنانى دروست بونى ده‌وڵه‌ت که بریتین له " گه‌ل و هه‌رێم و ده‌سه‌ڵاتى سیاسى". کۆبونه‌وه‌ى ئه‌و سێ ڕه‌گه‌زه پێویسته بۆ به‌رده‌وامى ده‌وڵه‌ت. کوردستان به گشتى و سنورى ڕامیارى به تایبه‌تى دواى جه‌نگى چاڵدیران له ساڵى (1514) ز له نێوان ده‌وڵه‌تى سه‌فه‌وى و عوسمانى توشى شپرزه‌ى بووه ئه‌و جه‌نگه به شێوه‌یه‌کى کاریگه‌رى هه‌بووه به جارێ یه‌کێتى خاکى کوردستانى تێکداوه.به‌شێوه‌یه‌ک له دواى جه‌نگى جیهانى یه‌که‌م قوڵتر کرایه‌وه.
ژماره‌ى دانیشتوانى گه‌لى کورد له زۆر له ده‌وڵه‌تان زیاتره، ئه‌و کات ده‌بێت بپرسین ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ى که ژماره‌یان له گه‌لى کورد که‌متره له ڕووى دانیشتوانه‌وه به چى جورئه‌تێکه‌وه بڕیار له‌سه‌ر چاره‌نوسى میلله‌تێکى زیاتر له 40 ملیۆنى وه‌ک کورد ده‌ده‌ن؟ ئاخۆ هیچ جۆره ئه‌خلاقێکى سیاسى له‌م جۆره په‌یوه‌ندیانه به دی ده‌کرێت؟ هه‌موو ئه‌مانه ده‌یسه‌لمێنێت کۆمه‌ڵه گه‌لان که له ساڵى 1920 دروست بوو چه‌ند له دژى کورد کارى کردووه. هه‌روه‌ها له ساڵى 1945 رێکخراوى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان دامه‌زرا هیچى له‌بارى کورده‌وه نه‌گۆڕى به ئاراسته‌ى ده‌وڵه‌ت، بۆیه کورد ده‌ستى کرد به خه‌بات و تێکۆشان دژى داگیرکه‌ران.
به پێى په‌یماننامه‌ى " سایکس بیکۆ و لۆزان" کوردستان دابه‌شکرا به‌سه‌ر چوار وڵاتدا. کوردستان هه‌ر له کۆنه‌وه ناوچه‌یه‌کى گرنگ بووه، بۆیه به‌رده‌وام چاوى ته‌ماعکارانى له‌سه‌ر بووه زلهێزه‌کان ویستویانه داگیرى بکه‌ن. کوردستان له ڕێگاى وشکانییه‌وه ئاسیا و ئه‌فریقیا و ئه‌ورپا به‌یه‌ک ده‌گه‌یه‌نێت.ئه‌و ڕێگا وشکانیانه‌ى که له ناوخۆى کوردستاندا کێشراوه هه‌میشه له خزمه‌تى داگیرکه‌راندا بووه ئه‌و ڕێگایانه که له نێوان شاره دابه‌شکراوه‌کانى کوردستاندا بووه به باشى به‌یه‌که‌وه نه‌بستراوه‌ته‌وه له‌به‌رئه‌وه‌ى پارچه‌کانى کوردستان به باشى له‌یه‌ک جیاببنه‌وه.
سه‌ره‌تاى دابه‌شکردنى کوردستان:
ئه‌گه‌ر شه‌ڕى چاڵدیران نه‌بوایه، ڕه‌نگه چاره‌نوسى گه‌لى کورد به‌م شێوه‌یه نه‌بوایه ، ئه‌گه‌رچى ململانییه نێوخۆییه‌کانى میرنشینه کوردیه‌کان ده‌رفه‌ت بوون بۆ به هێزى نه‌یاران و دووژمنانى گه‌لى کورد و خاکى کوردستان بکه‌نه مۆڵگه‌ى شه‌ڕه‌کانیان، سه‌رئه‌نجام خاکى کوردستانیان دابه‌ش کرد به سه‌ر دوو به‌ره‌ى عوسمانى و سه‌فه‌وى هۆکارى پشتیوانى کورده‌کان له له ده‌وڵه‌تى عوسمانى ئه‌وه بوو کاتێک شا ئیسماعیلى سه‌فه‌ویى ده‌سه‌ڵاتى فراوان بوو که‌وته چه‌وساندنه‌وه و له ناوبردنى کورده‌کان به تاڵان بردنى سه‌روه‌ت و سامانى کورده‌کان، بۆیه کورده‌کان په‌نایان بۆ (سوڵتان سه‌لیم) ى سوڵتانى عوسمانى برد .
له سه‌ده‌ى هه‌ژده و نۆزده‌دا ڕۆژئاوا له رێگه‌ى ڕۆهه‌ڵاتناس و پیاوانى ئاینى به ته‌واوه‌تى پێگه‌ى خۆیان له ناو ده‌وڵه‌تى عوسمانى دامه‌زراندبوو، بۆیه ده‌وڵه‌ته زلهیزه‌کان ئه‌و کات به‌ریتان و روسیا و فه‌ره‌نسا هه‌ر یه‌که‌و به جۆرێک ته‌موحیان کردبوووه داگیرکردنى ده‌وڵه‌تى عوسمانى، ته‌نانه‌ت ده‌وڵه‌تى ئه‌ڵمانیا که هاوپه‌یمانى ده‌وڵه‌تى عوسمانى بوو له ژێره‌وه بڕیارى دابوو گه‌ر هاتوو سه‌ربکه‌وێت ده‌وڵه‌تى عوسمانى و ئێران بکاته موسته‌عمه‌ره‌کانى خۆى.
هه‌ریه‌که له فه‌ره‌نسا و ئینگلیز خه‌ریکى چه‌ندین پرۆژه‌ى ئیستعمارى بوون له ڕۆژهه‌ڵاتدا ، بۆیه پێش ڕێکه‌وتننامه‌ى سایکس – بیکۆ له ژێره‌وه خه‌ریکى ڕێکه‌وتننامه‌ى " قوسته‌نتینیه " بوون له ئازار و نیسانى 1915بڕیارى دابه‌شکردنى ده‌وڵه‌تى عوسمانى و ئیرانیان بۆ چه‌ند هه‌رێمیک دابوو.
به‌ریتانیا که‌وته کار کردن بۆ یه‌کلا کردنه‌وه‌ى کێشه‌ى موسڵ به قازانجى عێراق و له ساڵى 1925 کۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان له ژێر فشارى به‌ریتانیا بڕیارى دا موسڵ بخرێته‌وه سه‌ر عێراق ئه‌م بڕیاره له گه‌وهه‌ردا هه‌رێمى کوردستانى به عێراقه‌وه لکان مافى ده‌رهێنانى نه‌وتى کوردستانى بۆ به‌ریتانیا مسه‌وگه‌ر کرد.
کۆنفراسى قاهیره هێڵه گشتیه‌کانى ده‌وڵه‌تى عێراقى کێشا ، ئه‌و کۆنفراسه بێ له‌وه‌ى که سه‌رئه‌نجامه‌که‌ى به پێکه‌وه‌نانى ده‌وڵه‌تێکى نه‌وته‌وه‌ى له عێراقدا کۆتایى نه‌هات، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه ده‌وڵه‌تێکى داڕه‌شت که ده‌سه‌ڵات له ده‌ستى که‌مینه‌ى سوننه مه‌زهه‌بى عه‌ره‌بدا بێ له‌و ڕوانگه‌یه‌وه عێراق زاده‌ى به‌رژه‌وه‌ندییه ستراتیجییه‌کانى به‌ریتانیایه که بونه مایه‌ى دورخستنه‌وه‌ى شیعه مه‌زهه‌به‌کانى له ده‌سه‌ڵات و لکاندنى کورد به عێراقه‌وه.
ئه‌گه‌ر پرسیار بکرێت یه‌کێک له‌و وڵاتانه‌ى که کوردى به‌سه‌ردا دابه‌شکرا وڵاتێکى مه‌سیحى بوایه ئاخو ئه‌و به‌شه سه‌ربه‌خۆ ده‌بوو ؟ گه‌ر ورد بینه‌وه بۆ وڵامه‌که ئه‌و وڵاتانه‌ى که کوردستانیان دابه‌ش کرد مه‌سیحى بوون، بۆیه ده‌وڵه‌ته‌کان ده‌ڕواننه به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانى خۆیان له پێش هه‌موو شتێکه‌وه.
ده‌قى ڕێکه‌وتننامه‌ى سایکس _ بیکۆ _ سازانۆف:
دکتۆر که‌مال مه‌زهه‌ر هه‌ندێک ڕاستى ده‌خاته‌ڕوو له‌سه‌ر ڕێکه‌وتننامه‌ى سایکس بیکۆ له‌و یانزه به‌نده‌ى رێکه‌وتننامه‌که ته‌نها ئه‌وه‌ى په‌یوه‌ندى به کورده‌وه‌یه بریتییه له :
له به‌ندى یه‌که‌مدا ناوچه‌یه‌ک به ڕه‌نگى شین دیاریکراوه ئه‌و ناوچه‌یه قه‌ڵمڕه‌وى ئاینده‌ى فه‌ره‌نسا ده‌گرێته‌وه بریتی بوو له هه‌رێمه‌کانى ڕۆژئاواى سوریا و لوبنان و ئورفه ماردین و دیاربه‌کر و هه‌کارى و کیلکا.
به‌ندى دووه‌م ناوچه‌ى سور ئه‌و ناوچانه دانرا بوو بۆ ئینگلیز ویلایه‌تى به‌غداد و به‌سره و هه‌ردوو به‌نده‌رى حه‌یفا و عه‌کاى ده‌گرته‌وه.
به‌ندى سێ په‌یوه‌ست بوو به ڕوسیاى قه‌یسه‌ریه‌وه ئه‌و ناوچانه‌ى ڕه‌نگى قاوه‌ى کرابوو بێجگه له پاشماوه‌ى خاکى فه‌له‌ستین به‌شێکى زۆرى باکورى کوردستانى پێبه‌خشرا ، هه‌روه‌ها له ڕێکه‌وتننامه‌که ناوچه‌یه‌کى بچوک بۆ ئیتالیا دانرا ڕه‌نگى سه‌وز کراوه ناوچه‌ى ئیزمیر و ته‌دالیا و قونیه و ئایدن و سیرنا و بۆ ئیتالیا دانرابوو ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى فه‌ره‌نسا و ئینگلیز باڵا ده‌ست بوون بێجگه له‌و دوو شوینه ڕه‌نگکراوه هه‌ندێک ناوچه‌یان به (ئه‌ى) و بۆ فه‌نسا و ناوچه‌ى (بى) بۆ ئینگلیز دانرابوو.
ناوچه‌ى (ئه‌ى ) پێکهاتبوو له به‌شى ڕۆژهه‌ڵاتى سوریا و سه‌رووى مسیۆپۆتانیا و ویلایه‌تى موسڵ هه‌رچى ناوچه‌ى (بى ) بوو بریتى بوو له ئوردن و ناوه‌ڕاستى عێراق و ویلایه‌تى به‌غداد . ڕوسیاى قه‌یسه‌رى بێجگه له فه‌له‌ستین هیچ کێشه‌یه‌کى له‌سه‌ر ناوچه عه‌ره‌بییه‌کان نه‌بوو، به‌ڵام سه‌باره‌ت به کوردستان به تایبه‌ت باکور و ڕۆژهه‌ڵاتى کوردستانه‌وه ڕازى نه‌بوو به‌وه‌ى له ڕێکه‌وتننامه‌که‌دا هاتبوو، ڕوسیا ڕازى نه‌بوو ئه‌و ناوچانه‌ى ده‌که‌وێته سه‌رسنورى ڕوسیا و ئێرانه‌وه به‌ره‌و باشورى هه‌ێڵى غازى عه‌نیتاب ، ئورفا ، ماردین ، ئورمێ درێته فه‌ره‌نسا ، چونکه ڕوسیا قبوڵى نه‌بوو که ده‌وڵه‌تێکى ئه‌وروپى به‌هێزى وه‌ک فه‌ره‌نسا له‌سه‌ر سنورى بێت به پاڵپشتى ئینگلیز. رێکه‌وتننامه‌ى سایکس _ بیکۆ ده‌رئه‌نجامى کتوپڕ نه‌بوو، به‌شێک له دبلۆماسیه‌تى نهێنى فه‌ره‌نسا و ئینگلیز بوو له ئۆکتۆبه‌رى ساڵى 1917 روسیا گۆڕان له ده‌سه‌ڵاتى سیاسى به‌رپا بوو به‌لشه‌فیکیه‌کان ورد و درشتى ڕێکه‌وتننامه‌که‌یان ئاشکرا کرد و هه‌روه‌ها هه‌موو له‌شکرى ڕوسیا له باکورى کوردستان کشایه‌وه‌ئه‌مه تا ڕاده‌یه‌ک گورزێکى کوشنده‌ى له فه‌ره‌نسا و ئینگلیزدا له‌گه‌ڵ هه‌ڵگه‌ڕاندنه‌وه‌ى به‌لشه‌فیکیه‌کان ئه‌مریکاش بوو به به‌شێک له ململانییه‌که.ئه‌گه‌ر پرسیار بکرێت بۆچى ئه‌مریکا له ڕێکه‌وتننامه‌ى سایکس _ بیکۆدا نه‌بوو؟چونکه ئه‌و رێکه‌وتننامه‌یه له ساڵى 1916مۆراکرا و ئه‌مریکا له ساڵى 1917 هاته ناو هاوپه‌یمانیه‌که‌وه به‌شدارى شه‌ڕى جهیانى یه‌که‌مى کرد له شه‌ڕیشدا ده‌سکه‌وت بۆ ئه‌و لایه‌نه‌یه که شه‌ڕ ده‌کات .
ریکه‌وتنانامه‌ى سایکس بیکۆ به بێ ئاگادارى کوردان مۆرکرا، بۆیه ڕاپه‌ڕین و شۆڕش په‌ره‌سه‌ند له دژى به‌ریتان و روسیا و فه‌رنسا،گه‌لى کورد به‌رده‌وامى دا به شۆڕشه یه‌ک له دوایه‌که‌کان له هه‌موو به‌شه‌کانى کوردستان
سه‌رۆکى ئه‌و کاتى ئه‌مریکا ( ویدۆ ولسن ) 14 پره‌نسیپه‌که‌ى خۆى ڕاگه‌یاند به‌ندى دوانزه‌هه‌مى پره‌نسیپه‌که‌ى وه‌ڵامێکى ڕاسته‌خۆ بوو بۆ سیاسه‌ته‌کانى فه‌ره‌نسا و ئینگلیز له ناوچه‌که‌دا .
ئه‌و به‌نده به شێوه‌یه‌کى ناڕاسته‌خۆ په‌یوه‌ندى به کورده‌وه هه‌یه، هه‌روه‌ک له به‌نده‌که هاتووه: " به‌شه تورک نشینه‌کانى ئیمپراتۆرێتى عوسمانى ده‌بێ سه‌ربه‌خۆى و فه‌رمانڕه‌وایه‌تى ته‌واوه‌تیان هه‌بێت، ده‌بێت بوار به ته‌واوه‌تى به‌و میلله‌تانه بدرێت که ئێستا له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتى عوسمانیدان ژیانێکى پڕ له ئاسایشیان بۆ دابین بکرێت بۆ ئه‌وه‌ى به سه‌ربه‌خۆى خۆى بگه‌ن".
به هۆى شۆڕشى به‌لشه‌فیکه‌کانه‌وه روسیا له باکورى کوردستان کشایه‌وه ئه‌وه‌ش بوویه ده‌رفه‌تیکى گه‌وره بۆ دروست بوونى ده‌وڵه‌تى تورکیا.
به‌ریتانیا ئه‌و به‌ڵینانه‌ى به عه‌ره‌به‌کانى دابوو که ئیمپراتۆریه‌تیه‌کى عه‌ره‌بیان بۆ دابمه‌زرێنێت ، چه‌ند ده‌وڵه‌تێکى عه‌ره‌بى بۆ دروست کردن ، هه‌روه‌ها ئه‌و به‌ڵێنه‌ى (به‌لفۆڕ) به جوله‌که‌ى دابوو جێبه‌جێى کرد .
سه‌باره‌ت به کوردیش هه‌رچه‌نده به‌ڵێنى به شێخ مه‌حمود له‌لایه‌ک و سه‌ید ته‌ها له‌لایه‌کى تر دابوو حکومه‌تێکى کوردیان بۆ دابمه‌زرێنێت، هه‌روه‌ها به‌ڵێنى به شه‌ریف پاشا و هاوه‌ڵه‌کانى دابوو سیڤه‌ریان بۆ پیاده بکات ، به‌ڵام ئه‌حمه‌د موختار جاف وته‌نى " ئه‌مانه هه‌موو قسه‌ى ڕووت بوون "
هه‌موو میلله‌تانى ناو ئیمپراتۆریه‌تى عوسمانى بۆنه ده‌وڵه‌ت ته‌نیا کورد نه‌بێ (وید ولسن) یش بێده‌نگ بوو.
سایکس _بیکۆ سه‌ره‌تاى نه‌هامه‌تییه‌کانى کورد بوو ئه‌وه‌ى پێشتر ڕوویداوه له‌م ڕێکه‌وتننامه‌یه جیاوازه و له سایکس _ بیکۆدا هاتووه هه‌موو میلله‌ته‌کان به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیان به هه‌ند وه‌رگیراوه، ته‌نها کورد نه‌بێت، هه‌تا شه‌ریفى مه‌ککه و ئه‌وانى تر کیانیان بۆ دروستکرا، به‌ڵام کورد نه‌بێت، بۆیه کورد له هه‌موو لایه‌که‌وه زه‌ره‌رى کرد گه‌ر به‌راوردى بکرێت له‌گه‌ڵ چاڵدیراندا ساڵى 1514 هه‌رچه‌نده ماوه‌ى نێوانیان زۆره تا ساڵى 1916کورد له چاڵدیراندا به‌قد سایکس بیکۆ زه‌ره‌دى نه‌کرد میره‌کانى کورد له دواى چاڵدیران ئه‌گه‌ر کیانى سه‌ربه‌خۆیان نه‌بووبێت ئه‌وا نیمچه سه‌ربه‌خۆ بوون، به‌ڵام کورد 100ساڵه باجى رێکه‌وتننامه‌ى سایکس _ بیکۆ ده‌دات.
کێشه‌ى کورد له سایکس _ بیکۆ زیاتر ده‌رده‌که‌وێت له دواى ئه‌و په‌یمانى سان ڕیمۆ و سیڤه‌ر هات .
په‌یمانى سیڤه‌ریش یه‌کێکه له‌و په‌یماننامانه‌ى که کوردستانى دابه‌شى دوو کرد پێش هه‌موو شتێک باکورى کوردستان و باشوورى کوردستان له‌یه‌ک جودا ده‌کاته‌وه له هه‌مان رۆژى ده‌رچوونى په‌یمانى سیڤه‌ره‌وه بڕیارى داگیر کردنى باکورى کوردستان درا ، چونکه کاتێک ڕوسه‌کان له‌وێ نه‌مان بۆشایى دروست بوو بۆ تورکه‌کانیش به‌جێناهێڵن. دواى سیڤه‌ر په‌یمانى لۆزان هات به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانى به‌ریتانیا ویلایه‌تى موسڵ ببێته به‌شێک له‌و وڵاته‌ى که دروستى ده‌کات ، بۆیه به‌ریتانیا به شوێن ئه‌وه بوو که ڕێگاى هند بۆ خۆى ئامان بکات.
کوردستان له پاش دابه‌شکردنى بارودۆخێکى کۆمه‌ڵایه‌تى و ئابوورى و سیاسى ناله‌بارى به‌سه‌ر ده‌برد به تایبه‌تى گه‌لى کورد هیچ ئومێدێکى باشى له وڵاتانى ( به‌ریتانیا و فه‌ره‌نسا و رووس ) نه‌ده‌بینى، به‌ڵام ڕێکه‌وتنه‌کان له‌سه‌ر دابه‌شکردنى خاکى کوردستان نه‌بووه هۆکارى نا ئومێدى کورد و ڕه‌وینه‌وه‌ى خه‌ونى سه‌ربه‌خۆى ، بۆیه چه‌ندین ڕاپه‌ڕین و شۆڕشى یه‌ک له دواى یه‌ک ئه‌نجامدا، بۆ به ده‌ستهێنانى مافه‌کانى خۆى و ڕزگار بوونى له داگیرکه‌ران.
ئه‌و دابه‌شکاریه له نێوان ده‌وڵه‌تانى به‌راوه‌ى جه‌نگى جیهانى یه‌که‌م به‌بێ گوێدانه مافه نه‌ته‌وه‌ى و ئاینى و که‌لتورییه‌کان بووه، هه‌رچه‌نده هه‌ریه‌که له سایکس و بیکۆ شاره‌زاى بارودۆخى ئابوورى و سیاسى و کۆمه‌ڵایه‌تى و که‌لتورى و رۆشنبیرى کورد بوون ، ته‌نانه‌ت مارک سایکس گه‌شتى دور و درێژى به کوردستاندا کردووه و سه‌ردانى هۆزه کوردییه‌کانى کردووه .
ڕوسه‌کانیش خه‌ونى باپیرانیان بوو که ئه‌سته‌مبوڵ داگیر بکه‌ن وایان ده‌زانى ئه‌مه گه‌ڕاندنه‌وه‌ى میراتى خۆیانه، له‌لایه‌کى تره‌وه ئه‌م ڕێکه‌وتننامه‌یه ڕه‌گێکى دینیشى هه‌یه ،ململانێیه‌کى خاجپه‌ره‌ستى تێدایه له زۆر سه‌رچاوه‌دا هاتووه که ( جه‌نه‌راڵ ئه‌لبی ) پێى له‌سه‌ر گۆڕى سه‌لاحه‌دینى ئه‌یوبى داناوه وتوێتى : هه‌سته‌وه و ئێستا به‌رگرى بکه.ئه‌م بۆچونه‌ش هه‌یه گه‌ر به نوسینیش نه‌بێت له ئه‌رزى واقیعدا هه‌یه ، بۆیه ئه‌وه‌ى له دواى سایکس _ بیکۆ دروست بوو گه‌وره‌ترین نه‌هامه‌تى بۆ کورد دروست کرد .
له‌لایه‌کى تره‌وه له مێژووى کورده‌وه تا ئێستاش له ناوخۆى خۆیدا یه‌کگرتوو نه‌بووه له ساڵانى هه‌شتاکان له نێوان عێراق و تورکیا بۆ پاراستنى ئه‌م سنوره چه‌ند ڕێکه‌وتنێک کرا هه‌موو له‌سه‌ر بنه‌ماى سایکس _ بیکۆ بووه.
له په‌یوه‌ندى کورد و فارس و عه‌ره‌ب و تورک هه‌ر کورد خۆى به برایان ده‌زانێت ئه‌گینا ئه‌وان له هیچ ڕوویه‌که‌وه خۆیان به براى کورد نازانن، خۆیان جیا کردۆته‌وه، بۆیه ئه‌وان ده‌یانه‌وێت سه‌رده‌سته بن و کوردیش ژێرده‌سته.
سه‌باره‌ت به ناته‌باى کورد ڕۆڵى له دروست نه‌بوونى ده‌وڵه‌ت ده‌ورێکى سه‌ره‌کى هه‌یه کورد دوو شتى که‌مه یه‌کێتى نه‌ته‌وه‌ى و هۆشیارى دینى .
پێشتر دین له چه‌ند شتێکدا کورتکرابێته‌وه و به هیچ جۆرێک به یوه‌ندى به سیاسه‌ته‌وه نه‌بێت، چونکه باگراوندى کورد ده‌رباره‌ى دین زۆر سلبى بووه ته‌نها له نوێژ و مزگه‌وت و شێخ و مه‌لا کورتکراوه‌ته‌وه ، بۆیه کورد خۆى هۆکارێکى سه‌ره‌کى بووه له چه‌سپاندنى سایکس _ بیکۆ .
گه‌ر ته‌ماشاى ده‌سه‌ڵاتى شێخ مه‌حمود بکه‌ین ده‌سه‌ڵاته‌کانى له سلێمانى به‌شێکى که‌رکوک تێنه‌په‌ڕیوه ، هه‌تا له ناو سلێمانى هه‌ندێک له کوردان به ده‌سه‌ڵاتى شێخ ڕازى نه‌بوون.بۆیه په‌رته‌وازه‌ى کورد ڕۆڵى سه‌ره‌کى هه‌یه ئه‌گه‌ر نا خۆ کورد له ئه‌فریقییه‌کان دواکه‌وتوو تر نییه ئه‌و هه‌موو ده‌وڵه‌ته‌یان دروست کرد بۆیه ده‌بینین له مێژوودا میرنشینى سۆران و میرنشینى بابان ، نابینین بوترێت میرنشینى کوردستان.
نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان و پره‌نسیپى مافى چاره‌نوس
ده‌ستوورى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان (111) ماده‌ى له خۆ گرتووه ته‌نها دوو جار به شێوه‌یه‌کى ڕاسته‌خۆ باسى مافى چاره‌نوسى کردووه.
له به‌ندى یه‌که‌مى ده‌ستوورو ئامانجه‌کانى نه‌ته‌وه‌یه‌گرتووه‌کاندا به‌م شێوه باس له مافى چاره‌نوس کراوه تێدا هاتووه " په‌ره پێدانى په‌یوه‌ندى دۆستانه نێوان گه‌لان له‌سه‌ر بنه‌ماى ڕێزلێنان مافه‌کانیان به مافى چاره‌ى خۆنۆسینیانه‌وه و گرتنه به‌رى هه‌ر ڕێبازێکى شیاو بۆ به‌رجه‌سته‌کردى ئاشتى".
به‌ندى نۆیه‌مى ده‌ستوورى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان که بۆ ڕونکردنه‌وه‌ى هاریکارى نێوده‌وڵه‌تى له ڕووى ئابوورى و کۆمه‌ڵایه‌تى ته‌رخان کراوه ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌کات " ڕێوشوێنه‌کانى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان له‌و بواره‌دا پشت به خواستى زه‌مینه خۆشکردن بۆ جێگیرى و خۆشگوزه‌رانى ده‌به‌ستێت که په‌یوه‌ستن بۆ به‌ستنى په‌یوه‌ندى ئاشتیخوازانه له نێو نه‌ته‌وه‌کان که له‌سه‌ر ئه‌و پره‌نسیپه بنیاد نرابێت که کار بۆ به‌رزڕاگرتنى مافه‌کانى گه‌لان ده‌کات به‌وه‌ى که هه‌ریه‌که‌یان مافى چاره‌نوسى خۆیان هه‌بێت".
داواکردنى مافى چاره‌نوس به شێوه‌ى ئاشتیانه به شێوه‌ى شارستانى و سه‌رده‌میان داده‌نرێت.
ئه‌و گه‌له‌ى به شێوه‌ى ئاشتیانه داواى پیاده کردنى مافى چاره‌نوس ده‌کات ده‌بێت له ئاستێکى گونجاوى هۆشیارى سیاسى و پێشکه‌وتندا بێت و خاوه‌نى دامه‌زراوه شارستانیه‌کانى وه‌ک ( حزبى سیاسى و سه‌ندیکاو ڕێکخراوى کۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى و میدیاى ئازاد) بێت .به پێى یاساى گشتى نێو ده‌وڵه‌تى ئه‌و گه‌له‌ى ڕێگه‌ى لێبگیرێت به شێوزاى ئاشتیانه به مافى چاره‌نوس بگات، مافى خۆیه‌تى په‌نا بۆ شۆڕش و خه‌باتى چه‌کدارى ببات.
گه‌لى کورد چه‌ندین شۆڕشى چه‌کدارى ئه‌نجامدا له دژى ده‌سه‌ڵاتى بێگانه له‌سه‌ر خاکى کوردستان له پێناو به وه‌ده‌ستخستى مافه‌کانیدا ، په‌نا بردنى کورد بۆ چه‌ک ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى که داگیرکه‌ران دانیان به مافى کوردا نه‌ده‌نا و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مافه ڕه‌واکانى گه‌لى کوردیان پێشه‌ێل ده‌کرد و که‌وتبونه چه‌وساندنه‌وه‌ى کوردان و زیندان و ئه‌شکه‌نجه‌دان و ره‌وه‌دونان و ڕاگواستنیان بۆ ئه‌وه‌ى ناسنامه‌ى کورد له سه‌ر خاکى کوردستان بسڕنه‌وه، له کاتێکدا له ده‌ستوورى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان باس له مافى ئازادى و مافى چاره‌نوسى گه‌لان ده‌کات و ده‌وڵه‌تانى داگیرکه‌ر ئه‌و ده‌ستووره‌یان قبوڵ کردووه و له ژێر چه‌ترى ئه‌و ده‌ستوورده‌دا کۆبونه‌ته‌وه ، به‌ڵام پێشێلى ده‌ستوورى نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان ده‌که‌ن له پێناو به‌رژه‌وه‌ندى خۆیاندا مافى گه‌لى کورد ناده‌ن و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بنه‌ما ئه‌خلاقیه‌کانیش پێشیل ده‌که‌ن ته‌نانه‌ت له کێشه‌کانى کوردا هیچ بنه‌مایه‌کى ئه‌خلاقى و یاسایى له‌به‌رچاو نه‌گیراوه.
پیاده‌کردنى مافى چاره‌نوس
له‌سه‌ره‌تاى دروستبوونى عێراقه‌وه گه‌لى کورد چه‌ندین گفتوگۆیان له‌گه‌ڵ حکومه‌ته یه‌ک له دوایه‌که‌کانى عێراق ئه‌نجامداوه نیشانه‌ى ئه‌وه‌یه که نوێنه‌رانى گه‌لى کوردستان په‌نایان بۆ شێوه‌ى ئاشتیانه بردووه زۆرجار خۆى له داوى ئۆتۆنۆمیدا بینیوه‌ته‌وه.هه‌روه‌ها له دواى جه‌نگى یه‌که‌مى جیهانییه‌وه گه‌لى کوردستان تا ڕاپه‌ڕنى ساڵى 1991 له عێراقدا چه‌ندین شۆڕش و ڕاپه‌ڕینیان ئه‌نجامداوه بۆ گه‌شتن به مافه‌کانیان. دوو ڕێگه‌ى سه‌ره‌کى هه‌یه بۆ پیاده کردنى مافى جاره‌نوس یه‌که‌میان ڕاپرسى گشتى و دووه‌م بڕیارى ده‌سته‌یه‌کى نیشتمانى هه‌ڵبژێردراو "په‌رله‌مان". گه‌لى کوردستان له عێراق بۆ دیاریکردنى چاره‌نوسى ڕێگه‌ى دووه‌مى هه‌ڵبژارد به پێى بڕیارى ئه‌نجومه‌نى نیشتمانى کوردستان بڕیارى فیدراڵى په‌سه‌ند کرد.له‌و چوار چێوه‌یه‌دا و به پێى یاساى ژماره‌ى یه‌کى ساڵى 1992ى ئه‌نجومه‌نى نیشتمانى کوردستانى عێراق به شێوه‌یه‌کى ڕه‌سمى و به ده‌قێکى یاساى ده‌سه‌ڵات به‌و ئه‌نجومه‌نه درابوو.حکومه‌تى ناوه‌ندى ئه‌و کاته عێراق دانى به ده‌سه‌ڵاته‌کانى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستاندا نه‌نا، له دواى ڕووخانى ئه‌و ڕژێمه زه‌مینه له باربوو مافى گه‌لى کوردستان له چوار چێوه‌ى یاسا و ده‌ستووردا به‌رجه‌سته بکرێت.له‌و چوارچێوه‌یه‌دا سیسته‌مى ناوه‌ندى عێراق کۆتایى هات و سیسته‌مى فیدراڵى بووه سیسته‌مى ده‌وڵه‌ت.دواتر له ده‌ستوورى هه‌میشه‌ى عێراق هه‌رێمى کوردستان وه‌ک هه‌رێمێکى فیدراڵ له ساڵى 2005دا ناسێنرا. واته له قۆناغى ئێستادا گه‌لى کوردستان مافى چاره‌نوسى خۆ له‌سه‌ر بنه‌ماى فیدراڵى دیاریکردووه ئه‌و مافه له ده‌ستووردا چه‌سپیووه.ئێستا گه‌لى کوردستان مافى چاره‌نوسى خۆى له ڕێى په‌رله‌مانه‌وه له فیدراڵیدا به‌رجه‌سته کردووه، به‌ڵام مافى خۆیه‌تى ئاستى ئه‌و داوایه‌ى به‌رزتر بکاته‌وه.
مافى چاره‌نوس، مافێکه له مافه‌کانى گه‌لان و ئه‌رک نییه، له‌به‌رئه‌وه ده‌بێت ئه‌و گه‌له خۆى داواى ئه‌و مافه بکات و ناکرێت له‌لایه‌نى تره‌وه داوا بکرێت یاخود بوروژێنرێت.
ڕێگرییه‌کانى دروست نه‌بوونى ده‌وڵه‌تى کوردى
کورد له‌به‌ر سه‌نگینى تاى ته‌رازووى سوپاى ده‌وڵه‌تى عوسمانى و سه‌فه‌وى بۆى نه‌لوا میرنشینه‌کانى به پێى پێویست په‌ره‌پێ بدا.هه‌ر له‌به‌ر ئه‌م هۆکاره‌ش کورد یه‌کێتى نه‌ته‌وه‌ى خۆى پێنه‌هاته دى. به‌به‌راورد کردنى بارودۆخى کوردستان له‌گه‌ڵ بارودۆخى له ئیتالیا و ئه‌ڵمانیا پێش یه‌کگرتن ده‌ریده‌خات که ئه‌و فاکته‌رانه‌ى له ئیتالیا و ئه‌ڵمانیا بونه هۆى یه‌کگرتن له کوردستاندا له ئاراد نه‌بون، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بارودۆخى سه‌ده‌ى نۆزده‌مى کوردستان پارچه پارچه کرا تا ڕاده‌یه‌کى زۆر له بارودۆخى ئیتالیا پێش یه‌کگرتن ده‌چێ.ئاشکرایه له هه‌ردوو وڵات هیچ ژیانێکى ئابوورى گشتى له ئاراد نه‌بوو له هه‌ردوو وڵاتدا ژیانى ئابوورى پشتى به کشتوکاڵێکى دواکه‌توو به‌ستبوو.له کوردستان سه‌ربه‌خۆى کورد زۆر به توندى له لایه‌ن عوسمانییه‌کان و ئێرانییه‌کانه‌وه به‌رپه‌رچدرایه‌وه.له کاتێکدا له ئه‌ڵمانیا ڕوسیا و نه‌مسا بۆ به ده‌ستهێنانى یه‌کێتى نه‌ته‌وه‌ى ئه‌ڵمانیا پشتیوانیان له ئه‌ڵمانه لێکترازاوه‌کان کرد.به‌مجۆره به‌ڕوونى ده‌رده‌که‌وێت که فاکته‌رى ده‌ره‌کى به شێوه‌یه‌کى کاریگه‌ر ده‌ستى له په‌یدا نه‌بونى ده‌وڵه‌تى کوردى هه‌بووه، له‌م ڕووه ئاشکرایه که په‌یدا بوونى چه‌ندین ده‌وڵه‌تى له بابه‌تى عێراق، کوه‌یت ، لیبیا ، لوبنان ، ئوردن ، قوبرس، ئه‌وه‌نده‌ى بۆ فاکته‌رى ده‌ره‌کى ده‌گه‌ڕێته‌وه، ئه‌وه‌نده بۆ فاکته‌رى ناخۆى ناگه‌ڕێته‌وه.ده‌رده‌که‌وێت په‌یدا بوونى ده‌وڵه‌تان پرۆسه‌یه‌کى ئاڵۆزه.
خیانه‌ت یه‌کێکه له هۆکاره‌کانى دروست نه‌بوونى ده‌وڵه‌تى کوردى له مێژووى هه‌وڵدانى کورد بۆ سه‌ربه‌خۆى و دامه‌زراندنى کیانێکى سه‌ربه‌خۆ به‌رژه‌وه‌ندى تاکه که‌سییه‌کان یاخود قین له دڵى و تۆڵه کردنه‌وه کۆمه‌ڵێک ڕێگرى و کاریگه‌ر بوون له‌به‌رامبه‌ر به دیهێنانى ئه‌م داخوازیه‌دا.بارودۆخى سیاسى له کۆمه‌ڵگه‌ى کوردى به‌و پێیه‌ى به‌رده‌وام خاکى داگیر کراو بووه، به‌رده‌وام له به‌رژه‌وه‌ندى هێزى داگیرکه‌ردا بووه، بۆ ئه‌وه پاڵ به سه‌رۆک هۆزێکه‌وه بنێت بۆ ئه‌وه‌ى پشتگیرى له یه‌کترى نه‌که‌ن دیاره ئه‌م خواسته‌یشیان بۆ هاتۆته دى ، پێدانى بڕێک پاره به سه‌رۆک هۆزێک به‌س بووه بۆ ئه‌وه‌ى به خواستى داگیرکه‌ر بکات و دژى هاوزمانه‌کانى خۆى بێت، یان لانى که‌م هاوکارى نه‌کات .ئه‌گه‌ر دواى زیاتر له دوو سه‌ده ته‌ماشاى گۆڕانکاریه سیاسییه‌کان له باشوورى کوردستان بکرێت ئه‌وا به‌و ڕاستیه ئاشنا ده‌بین که هه‌مان ڕووداو گه‌ل به هه‌مان شێوه‌ى براکان ڕووده‌ده‌نه‌وه چه‌ند ساڵێک براکوژى و ده‌ستێوه‌ردانى هه‌رێمایه‌تییه‌کان کاولکارى بۆ نیشتمان هێناوه.
هۆکارى ناخۆیى:
گه‌وره‌ترین و کاریگه‌ر ترین هۆکارى به‌رده‌وامى شکستى هه‌وڵه‌کانى کورد بۆ سه‌ربه‌خۆى و ڕزگار بوون له داگیرکاران کێشه و ململانیه و ناکۆکى ناوخۆى بووه.
هه‌ردوو ده‌وڵه‌تى سه‌فه‌وى و عوسمانى سودى باشیان له ناکۆکیه‌کانى کورد وه‌رگرتووه.
هه‌رکاتێک ده‌رفه‌تێکى زێڕین بۆ کورده‌کان دروست بوبێت به هۆى یه‌کتر قبوڵ نه‌کردنه‌وه هه‌له‌که‌یان له ده‌ستچووه.
ئه‌مه به ڕوونى ده‌رده‌که‌وێت کاتێک ده‌وڵه‌تى عوسمانى نیمچه سه‌ربه‌خۆییه‌کى دابه میرنشینه کورده‌کانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى خۆیه‌وى له ڕێگاى "مه‌لا ئیدریسى به‌دلیسی"یه‌وه ئه‌بوایه کوردێک بکرێت به میرى میرانى کوردستان، به‌ڵام لێره‌دا کورده‌کان ئاماده نه‌بوون یه‌کتر به سه‌رۆکى خۆیان قبوڵ بکه‌ن.
هۆکاره‌کانى دروست نه‌بونى ده‌وڵه‌تى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ کۆمه‌ڵێک هۆکار که کورد نه‌یتوانیوه سودوه‌رگرێت له‌و هۆکارانه تا بتوانێت ببێته خاوه‌ن ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆ ئه‌و هۆکارانه‌ش بریتین له هۆکارى( ئاینى و ئابوورى و بارى کۆمه‌ڵایه‌تى کوردستان و هۆکارى ناخۆیى) .
هۆکارى ئاینى:
زۆربه‌ى کورد سه‌ربه ئاینى ئیسلامن و زۆربه‌یان سوننه‌ن و که‌مێک کورد شیعه‌یه سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ش هه‌ندێک له کوردان سه‌ر به ئاینه‌کانى ترن ، له‌لایه‌کى تره‌وه حه‌حقدى خاچپه‌ره‌ستى به‌رامبه‌ر به کورد.
کورد به درێژاى مێژوو نه‌یتوانیوه ئاین وه‌ک چه‌کێک له‌به‌رامبه‌ر نه‌یاره‌کانیدا به‌کار بهێنێت، کورد هه‌میشه به پیرۆز سه‌یرى ئاینى کردووه، پێیوابووه لادان له ئاین ده‌چێته چوارچێوه‌ى تاوانه‌وه له‌م پێوه‌دانگه‌وه کورد که‌وتۆته ژێر کاریگه‌رى مه‌زهه‌بى سوننه‌وه که عوسمانیه‌کان که خۆیان به ڕابه‌ر و پارێزه‌رى ئاین ده‌زانى ئه‌و کوردانه‌شى که شیعه‌بوون که‌وتنه ژێر کاریگه‌رى ده‌وڵه‌تى شیعه مه‌زهه‌به‌کانى ئێرانه‌وه ئه‌وانه‌شى که موسڵمان نه‌بوون له نێوان ئه‌م دوو به‌رداشه‌دا گیریان کردبوو.
گه‌ر تێبینى بکه‌ین لاى عوسمانیه‌کان ئاین وه‌کو سیاسه‌ت به‌کار ده‌هێنرا.
کورده‌کان نه‌یانتوانیوه ئیسلام وه‌ک فاکتره‌رێک بۆ هه‌میمه‌نه‌کردن و خۆفه‌رزکردن و خۆسه‌لماندن به‌کاربهێنێت، له کاتێکدا فارسه‌کان و تورکه‌کان به هه‌موو شێوه‌یه‌ک ئه‌م کاره‌یان ئه‌نجامداوه ئاینیان کردۆته پردێک بۆ گه‌شتن بۆ مه‌به‌سته‌کانیان.
هۆکارى ئابوورى:
ئابوورى به گرنگترین هۆکار ده‌زانرێت بۆ گرتنه‌ده‌ستى ده‌سه‌ڵات، یه‌کێک له بنه‌ما هه‌ره گرنگه‌کان بۆ دروستبوونى هه‌ر ده‌وڵه‌تێک، به‌ڵام کوردستان ئابوورێکى به‌هێزو ده‌وڵه‌مه‌ندى نه‌بووه، چونکه ئابوورى کوردستان به‌شێوه‌یه‌کى گشتى زیاتر کشتوکاڵییه، بۆیه ئابوورێکى تاڕاده‌یه‌ک سروشتى و سستى هه‌بوو. هۆکارێکى ترى کوردستان به‌درێژاى سه‌ده‌کانى مێژوو ته‌نها به‌شى کاولکارى و وێرانکارى بووه. به‌رده‌وام هه‌ردوو ده‌وڵه‌تى عوسمان و سه‌فه‌وى فشاریان ده‌خسته سه‌ر کورده‌کان و باجى زۆریان لێوه‌رده‌گرتن بۆ ئه‌وه‌ى نه‌توانن هێز کۆبکه‌نه‌وه، بۆیه خاڵى به‌هێز بۆ سه‌رکه‌وتنى هه‌ر ڕاپه‌ڕین و شۆڕشێک لایه‌نى ئابووریه. بۆیه ده‌بینین هه‌ریه‌که له‌و شۆڕشانه‌ى کورد که ئه‌نجامیداوه له سه‌ده‌ى نۆزده‌دا و سه‌رنه‌که‌تووه هۆکارى لاوازى ئابوورى بووه.له‌لایه‌کى تره‌وه هۆکارى جیپۆلۆتیکى کوردستانه، چونکه به‌رژه‌وه‌ندى ئینگلیز واده‌خوازێت که له کاتێکدا بیپارێزێت ، که دواتر ئه‌و کیانه‌ى ناو نا عێراق ، چونکه ده‌یزانى ئه‌گه‌ر باشوورى کوردستان جیابکرێته‌وه، ئه‌وا ئه‌و کیانه که ده‌مێنێته‌وه ناتوانێ له‌سه‌ر پێ ڕاوه‌ستێت له‌به‌رئه‌وه‌ى له 80%ى شیعه ده‌بێت له ڕووى ئابووریشه‌وه ده‌یزانى له کوردستاندا نه‌وتێکى زۆر هه‌یه ، بۆیه ده‌بێت ئه‌و نه‌وته بۆ عێراق له‌به‌رئه‌و به‌رژه‌وه‌ندیانه‌ى ئینگلیز کوردستان کرایه به‌شێک له عێراق .
د.نورى تاڵه‌بانى ده‌ڵێت :" به‌داخه‌وه تا ئێستا سه‌روه‌ت و سامانى کوردستان سه‌رچاوه‌ى نه‌هامه‌تى بوون بۆ کورد". له پێناو نه‌وتى که‌رکوک به‌ریتانیا موسڵى خسته‌وه سه‌ر سنورى عێراق له دواى جه‌نگى جیهانى یه‌که‌م و له ساڵى 1921له هه‌ردوو ویلایه‌تى به‌غدا و به‌سرا دروستى کردبوو. به‌ریتانیا ده‌یویست ڕێگایه‌ک بۆ هه‌نارده‌کردنى نه‌وتى که‌رکوک بۆ سه‌ر ده‌ریاى سپى بدۆزیته‌وه. نه‌وت بۆ گه‌لانى سه‌رده‌ست بووه به خێر و بۆ کورد بووه نه‌هامه‌تى و هاڕى".له ڕووى جیۆپۆله‌تیکه‌و: نه‌بوونى ڕێگه‌ى ئاوى یه‌کێکه له گرفته‌کان، ئه‌گه‌ر ڕێگه‌ى ئاوى هه‌بوایه و کوردستان خاوه‌ن ده‌ریایه‌ک بوایه هاتووچۆى سه‌ربه‌ستى هه‌بوایه زۆر جیاواز ده‌بوو.
سیاسه‌تى نێوده‌وڵه‌تى به‌رامبه‌ر به کورد:
به درێژاى مێژووى کورد ده‌وڵه‌تانى ده‌ره‌وه هیچ کات به ته‌نگ داواکارى و خواسته‌کانى گه‌لى کورده‌وه نه‌هاتوون، هیچ کارێکیان له به‌رژه‌وه‌ندى کورد نه‌کردووه.کاتێک ئینگلیز و ڕووسه‌کان گرنگى ناوچه‌ى کوردستانیان بۆ ده‌رکه‌وت ئینجا که‌وتنه هه‌وڵى لێکۆڵینه‌وه له باره‌ى کوردان و خۆنزیککردنه‌وه له کوردان بۆ گه‌شتن به ئامانجه‌کانیان له‌و ده‌رگایه‌وه.هه‌رکاتێکیش کاریان پێنه‌ماوه هه‌وڵى له‌ناو بردنیان داوه ده‌که‌وتنه ناشیرینکردنى وینه‌ى کوردان. سیاسه‌تى نێوده‌وڵه‌تى به هۆى ئه‌و ڕۆڵه‌ى که له کوردستان ده‌یان گێڕا هۆکارێک بوون له شکستهێنانى زۆربه‌ى شۆڕشه‌کانى کورد. ده‌وڵه‌ته ئه‌وروپییه‌کان به تایبه‌تى ئینگلیز و ڕوسه‌کان به شێوه‌یه‌کى ڕاسته‌خۆ و یان ناڕاسته‌خۆ هاوکارى هه‌ردوو ده‌وڵه‌تى عوسمانى و سه‌فه‌ویان ده‌کرد بۆ کۆتاى هێنانى بزوتنه‌وه کوردییه‌کان. ئینگلیزه‌کان نه‌یان ده‌ویست ده‌سه‌ڵاتێکى تر هه‌بێت ببێته ده‌سه‌ڵاتى سێهه‌م بۆ پاراستنى ئه‌م سیاسه‌ته ئینگلیزه‌کان دژى هه‌ر شۆڕش و ڕاپه‌ڕینێک ده‌وه‌ستانه‌وه که دژى عوسمانیه‌کان به‌رپا ده‌کرا. ئه‌و ڕێگریانه‌ى ده‌ره‌وه بونه ڕێگر له‌به‌رده‌م سه‌رنه‌که‌وتنى بزوتنه‌وه‌ى کورده‌کان . پێویسته ئه‌وه بوترێت " دروستبوونى ده‌وڵه‌تى کوردى مافى گه‌لى کورده". به‌ڵام بارودۆخى نێوده‌وڵه‌تى ڕێگه‌ى به‌مه نه‌دا ئه‌مه‌ش بنه‌مادا گرێدراوه به سیاسه‌تى جێهانه‌وه و له‌سه‌ر به‌هاو مافه‌کان کار ناکات، به‌ڵکو گرێدراوى به‌رژه‌وه‌ندییه به‌رژه‌وه‌ندى زۆرێک له ده‌وڵه‌تانیش ناکۆکه له‌گه‌ڵ دروستبونى ده‌وڵه‌تى کوردى. بۆیه کورد له کۆنه‌وه داواى ده‌وڵه‌تى کردووه
به‌ر له جه‌نگى جیهانى یه‌که‌م ئیبراهیم پاشا قسه‌ى له‌گه‌ڵ مارک سایکس ده‌کات و پێى ده‌ڵێت کورد بکه به ده‌وڵه‌ت و یارمه‌تى ده‌رتان ده‌بین ، چونکه هه‌موو مقه‌وماتێکمان هه‌یه .تۆفیق وه‌هبى ، له ساڵى 1930 نامه ده‌نێرێت بۆ( کۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان) پێان ده‌ڵێت کورد ئه‌وه نییه که لێى تێگه‌شتوون میلله‌تێکى دواکه‌تووه، ئاماژه ده‌کات به‌و نوخبه ڕۆشنبیره ده‌کات که له ئه‌سته‌نبوڵ و به‌غداد هه‌ن ده‌ڵێت زۆربه‌یان به ڕه‌گه‌ز کوردن .
شێخ مه‌حمود ، چه‌ندین جار نامه و نوێنه‌رى ناردووه بۆ یه‌کێتى سۆڤێت بۆ ئه‌وه‌ى یارمه‌تى بده‌ن ، به‌ڵام هیچ جارێک وه‌ڵام نه‌دراوه‌ته‌وه له‌و داوایانه‌ى شێخیش له سۆڤێته‌وه له 20/1/1923له رێگاى کۆنسوڵخانه‌ى سۆڤیه‌ت له ته‌بریز شێخ مه‌حمود حفید نامه‌یه‌ک ئاراسته‌ى سۆڤێت ده‌کات و داواى یارمه‌تى ده‌کات بۆ باشوورى کوردستان و سۆڤیه‌ت هاوکار بێت له ڕزگار بونیان له ئینگلیزه‌کان، به‌ڵام سۆڤیه‌ت وه‌ڵامى نامه‌که‌ى شێخ ناداته‌وه.
کورد ئومێدیان به جه‌نگى جیانى به‌ستبوو به هیوا بوون به‌ریتانیا ڕێزى وه‌فادریان له‌مه‌ڕ هه‌وڵى هاوپه‌یمانان بگرێ و له نێوان مه‌به‌ستى ئه‌وان و مه‌به‌ستى عه‌ره‌به‌کان که ده‌یان ویست و پیان باش بوو کۆتى ده‌سه‌ڵاتى به‌ریتانیا له گه‌ردن بکه‌نه‌وه جوداى دانێ ، به‌ڵام داواکارى به‌ریتانیا به حیسابى لاوازکردنى ده‌وڵه‌تى عێراق یان بدا، هیچ ئه‌نجامێکى باشى لێ نه‌که‌ته‌وه.
هه‌وڵکانى کورد بۆ گه‌شتن به ده‌وڵه‌ت
گرنگه ئێستا کورد بیر له دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌ت بکاته‌وه.ئه‌و گۆڕانکاریانه‌ى که به‌سه‌ر نه‌خشه‌ى ناوچه‌که‌دا هاتووه شه‌پۆلى گۆڕانکاریه‌کان ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و باشورى ئه‌فریقاى گرتۆته‌وه ئه‌مانه زه‌مینه خۆشکه‌رن بۆ ئه‌وه‌ى کوردیش وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک له ناوچه‌که‌دا بیر له‌وه بکاته‌وه که ده‌وڵه‌تى خۆى دابمه‌زرێنێت. ئه‌گه‌ر چى هه‌رێمى کوردستان له ئێستادا ئه‌و سێ ڕه‌گه‌زه‌ى تێدایه بۆ بون به ده‌وڵه‌ت.
گه‌لى کورد له دواى ئه‌وه‌ى چه‌ندن ڕاپه‌ڕین و شۆڕشى ئه‌نجادا له دژى حکومه‌ته یه‌ک له دواى یه‌که‌کانى عێراق و سه‌رئه‌نجام له به‌روارى 5/3/1991 ڕاپه‌ڕینى جه‌ماوه‌رى ئه‌نجادا و سه‌ره‌تاش ڕاپه‌ڕینه‌که له ڕانیه‌وه ده‌ستى پێکرد و به‌رهه‌مى ئه‌و ڕاپه‌ڕنه هاته دى و حکومه‌ت و په‌رله‌مان له باشوورى کوردستان هاته به‌رهه‌م، ئه‌مه یه‌که‌م هه‌نگاوى سه‌رکه‌وتن بوو له مێژوودا بۆ گه‌لى کورد که بویه خاوه‌ن په‌رله‌مان و حکومه‌تى خۆى له‌و چوار چێوه‌یه‌دا خۆى خۆى به‌رێوه‌ده‌برد .
" ڕاپه‌ڕینی ئازاری 1991 له کوردستان به‌رپا بوو. توانرا شاره کوردیه‌کان ئازاد بکرێ به که‌رکوکیشه‌وه.پاشان له‌هێرشی له‌رزۆکی به‌عس بۆ کوردستان به‌کۆکردنه‌وه‌ی سوپا برسیه‌که‌ی کۆڕه‌و ده‌ستی پێکرد. به‌ڵام ویژدانی مرۆڤایه‌تی جارێکی تر جوڵاو کۆمه‌ک و هاوکاری و دانانی هێڵی 36 بۆ کورد گرنگ بوو.
بڕیارى 688ى ڕێکخراوى نه‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان به پێشنیارى فرانسو میتران بۆ پاراستنى کوردستان له بنکه‌ى ئه‌نجلیک له تورکیا و (ئێم ئێس ئێس) له زاخۆ" .
دواى 15 ساڵ له ئۆتۆنۆمى و ساڵانێکى زۆر له ململانییه و کاره‌ساتبارى کوردان نه‌وه‌یه‌کى ته‌واو عه‌ره‌بى نازانن تا ئه‌مرۆ پارێزگارى شوناسى خۆیان ده‌که‌ن.له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنى عێراق له ڕۆژى 30کانونى دووه‌مى 2005ڕێکخراوه‌کانى کۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى ڕاپرسییه‌کیان ئه‌نجامدا به هاوکارى پارته سیاسییه‌کان له ناوچه کوردییه‌کاندا تا بگه‌نه ئه‌و ئه‌نجامه‌ى ئاخۆ کوردان ده‌یانه‌وێت له چوار چێوه‌ى عێراقدا بمێنێنه‌وه یان سه‌ربه‌خۆ بن . نزیکه‌ى یه‌ک ملیۆن کورد ده‌نگى دا و له 98%به‌شدار بوانى ده‌نگده‌ران ده‌نگیاندا به سه‌ربه‌خۆى ، ڕاپرسییه‌که فه‌رمى نه‌بوو.
پرۆژه‌ى ده‌ستوورى هه‌رێمى کوردستان
پرۆژه‌ى ده‌ستوورى هه‌رێمى کوردستان - عێراق که په‌رله‌مانى کوردستان له رۆژى 24/6/2009په‌سه‌ندى کردوه
له مادده‌ى 2 ئه‌و پرۆژه ده‌ستووره هاتووه:
یه‌که‌م: کوردستان _ عێراق قه‌واره‌یه‌کى جوگرافیى مێژووییه، پێکدێت له پارێزگاى دهۆک به سنورى کارگێڕى ئێستایه‌وه و له پارێزگاى که‌رکوک و سلێمانى و هه‌ولێر و قه‌زاکانى ئاکرێ و شێخان و سنجار و تلکیف و و قه‌ره‌قوش و و ناحیه‌کانى زمار و به‌عشیقه و ئاسکى که‌له‌ک و له پارێزگاى نه‌ینه‌وا هه‌ردوو قه‌زاى خانه‌قین مه‌نده‌لى له پارێزگاى دیاله ئه‌مانه‌ش به سنورى کارگێڕیى پێش ساڵى 1968یانه‌وه
دووه‌م: سنورى سیاسى هه‌رێمى کوردستان _ عێراق ، به پیشت به‌ستن به جێبه‌جێکردنى ماده‌ى (140)ى ده‌ستوورى فیدراڵیه‌وه دیار ده‌کرێن.
سێهه‌م: نابێت هه‌رێمێکى نوێ له نێو سنورى هه‌رێمى کوردستان دابمه‌زرێنرێ. هه‌ر له پرۆژه ده‌ستووره‌که‌دا و له ماده‌ى 5 هاتووه گه‌لى هه‌رێمى کوردستان پێکهاتووه له کورد ، تورکمان و عه‌رب، کلدان سریان ئاشورى ، ئه‌رمه‌ن و هاوڵاتیانى دیکه‌ى هه‌رێمى کوردستان.
له ماده‌ى 7 پرۆژه ده‌ستوورى هه‌رێمى کوردستان هاتووه " گه‌لى کوردستان _ عێراق مافى دیاریکردنى چاره‌نوسوسى خۆى هه‌یه.و به ویستى ئازادانه‌ى خۆى ئه‌وه‌ى هه‌ڵبژاردووه که کوردستان هه‌رێمێکى فیدراڵى بێ له چوار چێوه‌ى عێراقدا .
د. محه‌مه‌د بازیانى ده‌ڵێت " ئیحتیماله سێ هه‌رێمى تر دروست ببێت نه‌ک دوو هه‌رێمى که وه‌ک ئه‌وه‌ى (جۆن بایدن) له دیراسه‌ته‌کانیدا ئاماژه‌ى پێکردووه،که ده‌ورى بووه له داڕه‌شتنى ده‌ستوورى عێراقدا زیاتر له (17) جار هاتۆته عێراق ،ڕاستێکه‌شى وایه ناوچه‌ى سوننه زۆر زه‌حمه‌ته شیعه به‌ڕێوه‌ى ببات و ناوچه‌ى کورد زۆر زه‌حمه‌ته شیعه‌و سوننه به‌رێوه‌ى ببه‌ن،ئه‌مه ئه‌مرى واقعه ئه‌م خێرو بێره‌ى له عێراقدا هه‌یه دابه‌شبکرێت بۆ ئه‌م سێ ناوچه‌یه و پاشانیش بیرو بۆچونم وایه سێ وڵات ده‌رده‌چێت". به‌سره ببێته هه‌رێمێکى ئابوورى و په‌یوه‌ندى له‌گه‌ڵ خلیجدا باش بێت کوردیش خۆى هه‌رێمێکى هه‌یه ده‌مێنێته‌وه سوننه، سوننه‌ش ئێستا ئیحتمالێکى زۆر هه‌یه ئه‌وانیش ئێستا قه‌ناعه‌تى ئه‌وه‌یان پارێزگاکان ببێت به هه‌رێم ، ده‌رفه‌تیان بۆ ببێت سه‌ره‌تایه‌که بۆ ئه‌وه‌ى ناوچه سوننه‌نشینه‌کان ببنه هه‌رێمێک.
مه‌سعود بارزانى له گۆنگره‌ى مونیش داواى کرد له وڵاتان له ئاستى ڕیفراندۆم و مافى چاره‌نوسداپشتى هه‌رێمى کوردستان بگرن ، چونکه هه‌رێمى کوردستان ڕۆڵى ده‌وڵه‌ت ده‌بینێت له ناوچه‌که‌دا، به‌ڵام مامه‌ڵه‌ى ده‌وڵه‌تمان له‌گه‌ڵ ناکرێت .
د.مارف عومه‌ر گوڵ، مامۆستاى زانکۆ: له ڕێکه‌وتننامه‌ى سیڤه‌ردا له باسى ده‌وڵه‌تى کوردیدا ده‌ڵێت ئه‌گه‌ر کورد تواناى به‌ڕێوه‌بردنى خۆیان هه‌یه با به‌ڕێوه‌ى به‌رن ، جێگه‌ى داخه له پاش سه‌د ساڵ له‌و په‌یماننامه‌یه که ئێستا کورد دیسان له‌و له‌و حاڵه‌ته‌دایه ئایا ده‌توانێت خۆى به‌ڕێوه‌به‌رێت؟
مونا قه‌هوه‌چى، سه‌رۆکى لیستى پێشکه‌وتنى تورکمان له په‌رله‌مانى کوردستان ده‌ڵێت پشتیوان له ڕیفراندۆم ده‌که‌ین و ڕیفراندۆم کارێکى زۆر ئاساییه مافى هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌که سه‌ربه‌خۆى خۆى ڕابگه‌یه‌نێت ، چونکه ئه‌و پرسه ته‌نها له به‌رژه‌وه‌ندى کورد نییه به‌ڵکۆ له به‌رژه‌وه‌ندى هه‌موو پێکهاته‌کاندایه له ئێستادا به گونجاوى ده‌زانین.
حه‌سه‌ن عه‌له‌وى، نوسه‌رى گه‌وه‌رى شیعه‌ى عێراق ده‌ڵێت 500 ساڵ کورد هه‌ر خه‌وتوون و قاچیان به به‌ر خۆره‌وه‌یه. کورد 500 ساڵه دوا که‌تووه له دروست بوونى ده‌وڵه‌ت ، 500 ساڵ تێپه‌ڕووه به سه‌ر چاڵدیراندا، به‌ڵام هه‌ر ماوه، کاتێک ده‌وڵه‌تى عوسمانى ڕووخا کورد له کوێ بوو ئه‌ى ساڵى 1991 یه‌ى ساڵى 2003عێراق نه‌ما ؟ ده‌وڵه‌ت به کورد ده‌ده‌ن، به‌ڵام خۆیان لێى ڕاده‌که‌ن.
کورد خه‌ریکى حزبایه‌تى و ناوچه گه‌رین بۆ سه‌ر هه‌ولێر سلێمانى دابه‌ش بوون ، کورد ساڵى 1991 ده‌سه‌ڵاتى دروست کرد نه‌ک ده‌وڵه‌ت ، ده‌سه‌ڵاتیش به‌بێ ده‌وڵه‌ت وه‌ک شێرى برسییه وایه ده‌سه‌ڵاتێکى وا هه‌موو شتێک ده‌خوات ، بۆیه ده‌سه‌ڵاتى کوردى ده‌وڵه‌تى خوارد.به شه‌خسى به مه‌سعود بارزانیم وت " تێبگه‌ن ئێوه نابنه دوبه‌ى ، دوبه‌ى به که‌ڵکى ئێوه نایه‌ت ، موبایل و مۆڵ بۆ چییه؟ داهاتووى کورد مه‌ڕو بزنه و گه‌نم و جۆ و کشتوکاڵه خودا هه‌موو شتێکى به ئێوه داوه ".
سه‌رنج بده‌ن ئه‌وه نده په‌رته‌وازه‌ن 500 ساڵ دواى چاڵدیران ناتوانن یادى وێرانکردنى کوردستان بکه‌نه‌وه.
مه‌سعود بارزانى له چوار چێوه‌ى کۆبونه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ نوێنه‌ر و کۆنسوڵى وڵاتانى بیانى له هه‌ولێر پێداگرى له‌سه‌ر ئه‌نجامدانى ریفرامدۆم کرد و ڕاگه‌یاند پێویسته هه‌موو جیهان بزانێت کورد له‌م سه‌رده‌مه‌دا چى ده‌وێت؟
سه‌رۆ قادر ، نوسه‌ر و چاودێرى سیاسى : " ئیسرائیل به چه‌ک پارێزگارى له ده‌وڵه‌تى کوردستان ده‌کات و ئاماده‌یه ببێته هاوپه‌یمانێکى گه‌وره‌ى کوردان".
بارزانى له له دواى ریفراندۆمه‌کى ساڵى 2005 هه‌رێمى کوردستان له‌گه‌ڵ لایه‌نێکى باڵاى ئه‌مریکا دانیشتووه پێى وتوون ئێستا عێراق دروست ده‌بێته‌وه کورد 100 ساڵه و شیعه هه‌زار ساڵ زیاتره که ده‌چوسێنرێنه‌وه ، ئه‌گه‌ر ئێستا هه‌موو له‌یه‌ک ده‌وڵه‌ت کۆبکرێنه‌وه ئه‌و ده‌وڵه‌ته دروست نابێته‌وه، بۆیه وه‌ک گه‌لى کورد ئاماده‌ى ته‌واومان هه‌یه بۆ جیا بوونه‌وه به دۆستایه‌تیشمان له‌گه‌ڵ عه‌ره‌ب و وڵاتانى ده‌وربه‌رمان هاوکارى ئێوه‌ش ده‌که‌ین.
وه‌ڵامى کورتى ئه‌مریکیه‌کانیش ئه‌وه بوووه ئه‌گه‌ر جیا ببنه‌وه ئێمه شه‌ڕتان ناکه‌ین، به‌ڵام ئه‌گه‌ر گورگ بتان خوات به‌هاناتانه‌وه نایه‌ن.
د. به‌رهه‌م ئه‌حمه‌د ساڵح: گه‌لى کورد مافى خۆیه‌تى به ئازادى چاره‌نوسى خۆى دیارى بکات. رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست له‌به‌رده‌م گۆڕانکاریه‌کى گه‌وره‌دایه بۆیه ئه‌م دۆخه پێویستى به رێکه‌وتن و چاره‌سه‌رى تازه هه‌یه ئه‌مه‌ش به داڕشتنه‌وه‌ى پرۆژه‌یه‌کى تازه ده‌بێت.قۆناغى 2003 به‌سه‌ر چووه ، چونکه دواى زیاتر له 10 ساڵ کێشه‌ى سیاسى و ئه‌منى و ئابوورى چاره‌سه‌ر نه‌کرا و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا قوڵتر کرایه‌وه کێشه‌کان. له به‌رژه‌وه‌ندى کورد و عێراقیشه که به‌غداد خاڵى یه‌کلاکه‌ره‌وه‌ى ئه‌و پرسه بێت ئه‌مه‌ش به دانوستاندنى ڕاشکاو ده‌بێت له نێوان هه‌ردوو لا بۆ ئه‌وه‌ى له داهاتوو عێراق دراوسێ و دۆستى نزیکى کورد بێت و دۆخى هاوسه‌نگى ناوچه‌که بڕخسێت که له به‌رژه‌وه‌ندى گه‌لانى ناوچه‌که بێت.
63 وڵات ئاماده‌ن سه‌ربه‌خۆى کوردستان به‌فه‌رمى بناسێنن ، سه‌ربه‌خۆى کوردستان له په‌یماننامه‌ى سڤه‌ردا دراوه، به‌ڵام کورد نه‌یتوانى پێبگات ، له ئێستاشدا دۆخى ناوچه‌که له به‌رژه‌وه‌نده‌ى کورده له ئێستادا 63 وڵات هاوکارى هه‌رێمى کوردستان ده‌که‌ن له ڕووبه‌ڕوبونه‌وه‌ى داعشدا ئاماده‌ن دان به سه‌ربه‌خۆى کوردستاندا بنێن وه‌ک ده‌وڵه‌ت پشتیوانى له کوردستان بکه‌ن.
بارزانى له چاوپێکه‌وتنێکیدا سه‌ربه‌خۆى کوردستان له هه‌موو کات زیاتر نزیکتره، داواى هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى په‌یماننامه‌ى سایکس بیکۆى ده‌کات، سه‌ربه‌خۆى کوردستان چه‌ندین ساڵه له‌لایه‌ن وڵاتانى دراوسێوه دژایه‌تى ده‌کرێت به دیهێنانى ئه‌و خه‌ونه مه‌زنه له هه‌موو کات زیاتر نزیکتره. له دواى ساڵى 1991وه کورد ڕووى کرده به‌غداد زۆریش هه‌وڵى دا له‌گه‌ڵ ئه‌و که‌سانه‌شدا که جینۆسایدى گه‌لى کوردیان کرد بۆ ئه‌وه‌ى به شێوه‌یه‌کى دیموکراسى و دادپه‌روه‌رى دروست بکرێت، به‌ڵام به‌داخه‌وه ڕووى نه‌دا.سه‌رکرده‌کانى دوونیا دانى پێدا بنێن یان نا، سایکس بیکۆ کۆتایى پێهاتووه ، چونکه پێکه‌وه ژیانى زۆره ملێ هه‌ڵه‌یه‌کى گه‌وره‌یه.
ئالێن شاکید، وه‌زیرى دادى ئیسرائیل له کۆنفراسى ساڵانه‌ى ئاسایشى ئیسرائیل داواى دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆى کوردستانى کرد ، ئیسرائیلیش به هه‌موو هێزێکیه‌وه پشتیوانى له دامه‌زراندنى ئه‌و ده‌وڵه‌ته ده‌کات له ناوچه‌که‌دا. پێشتریش هه‌نگاریا ئه‌وه‌ى خستۆته ڕوو کوردستان سه‌ربه‌خۆى ڕابگه‌یه‌نێت یه‌که‌م ده‌وڵه‌ت ده‌بم به فه‌رمى ده‌یناسێن.
هه‌ڵویستى نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان له‌باره‌ى سه‌ربه‌خۆى کوردستان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان به‌غداد و هه‌ولێر کێشه‌کانیان چاره‌سه‌ر بکه‌ن له رێگه‌ى دانوستان و گفتوگۆوه به تایبه‌ت کێشه‌ى ناوچه کێشه له‌سه‌ره‌کان. نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کانه‌وه به‌رده‌وام ئه‌وه‌یان خستووه‌ته ڕوو که‌وا له ئێستادا له‌گه‌ڵ یه‌کپارچه‌ى عێراقدا.
دۆخى هه‌رێمى کوردستان له بارێکى تایبه‌تدا له چوار چێوه‌ى عێراق ئه‌گه‌رچى له چوارچێوه‌ى فیدراڵى دانى پێدا نراوه و تاکه هه‌رێمه له عێراقدا به ده‌ستوور چوار چێوه‌ى بۆ کێشراوه، به‌ڵام به‌رده‌وام خاڵى ناوکۆى نێوان هه‌رێم و به غداد له فراوان بووندایه و کێشه‌کان که‌ڵه‌که ده‌بن و چاره‌سه‌ر ناکرێن ، بۆیه له‌و ڕوانگه‌یه‌وه سه‌رکردایه‌تى سیاسى کورد ده‌یه‌وێت سه‌ربه‌خۆى ڕابگه‌یه‌نێت ، چونکه به‌رده‌وام خاڵى ناکۆکى له په‌یوه‌ندیه‌کانى به‌غداد و هه‌ولێردا وجودى هه‌یه له ڕووى سیاسى و ئابوورى و سه‌ربازى و په‌یوه‌ندیه‌کانى ده‌ره‌وه‌دا.له کاتێکى وه‌ک ئێستادا که به‌غداد و هه‌ولێر دوژمنێکى هاوبه‌شیان هه‌یه که ئه‌ویش داعشه هه‌ندێک جار هێزى پێشمه‌رگه‌ى کوردستان و حه‌شدى شه‌عبى له ناوچه‌ى دووز خورماتوو دووچارى به‌رکه‌وتنى سه‌ربازى ده‌بن که ئه‌مه‌ش دواجار خاڵى ناوکۆکى نێوان هه‌ولێر و به‌غداده.
هه‌نگاوه‌کانى هه‌رێمى کوردستان بۆ سه‌به‌رخۆى و جیابوونه‌وه له عێراق له ناوه‌نده جیانیه‌کان باسى گه‌رمى لێوه ده‌کرێت و شاره‌زایان و پسپۆڕانیش بۆچونى جیاوازیان له‌سه‌ر هه‌نگاوه‌کانى هه‌رێم بۆ به‌ره‌و ده‌وڵه‌ت بوون تێروانینه‌کانیان ده‌خنه ڕوو له‌و باره‌یه‌وه که ئه‌مه‌ش یارمه‌تى ده‌ره بۆ به ده‌وڵه‌ت بوونى هه‌رێمى کوردستان.
پرۆفیسۆر عه‌لى قه‌ره‌داغى، سه‌رۆکى یه‌کێتى جیهانى زانایانى موسڵمان : ده‌بێت به‌رپرسانى کورد هه‌وڵى جدى بده‌ن بۆ ئاسایکردنه‌وه‌ى باردۆخى ناوخۆى هه‌رێمى کوردستان ئه‌و هه‌له‌ى ڕه‌خساوه له بارى نه‌به‌ن.
هه‌ندێک له به‌رپرسان و سیاسه‌ت مه‌داره عێراقییه‌کان پیانوایه جیابوونه‌وه‌ى هه‌رێمى کوردستان له عێراق کارێکى محاڵه، چونکه له هه‌ندێک بوارى ئابوورى پیشت به عێراق ده‌به‌ستێت، له‌به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا به‌رپرسانى هه‌رێمى کوردستان له هه‌وڵى پشتیوانى کۆکردنه‌وه‌ن بۆ دروستکردنى ده‌وڵه‌ت بۆ کوردستان. ئه‌و سیاسه‌ت مه‌دارره عێراقییه نه‌یارانه‌ى ده‌وڵه‌تى کوردى ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تى کوردى دروست بێت زوو شکست ده‌هێنێت. ولیام هیک، وه‌زیرى پێشووى به‌ریتانیا پێوایه کورد سه‌لماندوێتى که تواناى به‌رێوه‌بردنى خۆى هه‌یه و رێکه‌وتنانه‌ى سایکس بیکۆش پیرۆز نییه، ئه‌مه ئاماژه‌یه بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى سایکس بیکۆ و دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تى کوردى.
پسپۆڕى ئه‌مریکى داڤید ستۆربین، پسپۆڕى سیاسه‌تى نێوده‌وڵه‌تى: ئه‌م سه‌ده‌یه سه‌ده‌ى دروستکردنى ده‌وڵه‌تى کوردى ده‌بێت ، وه‌ک چۆن سه‌ده‌ى رابردوو سه‌ده‌ى داڕمانى کورد بووه.ده‌بێت په‌یوه‌ندى کورد و ئیسرائیل په‌ره‌ى پێبدرێت ، ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تانى عه‌ره‌بى گه‌یشتنه ئاشتێک له‌گه‌ڵ ئیسرائیل ده‌بێت کورد په‌یوه‌ندى ئابوورى به‌هێز له‌گه‌ڵ ئیسرائیل دروستبکات، به‌رهه‌مى نیشتمانى ئیسرائیل به‌قه‌د هه‌موو وڵاتانى عه‌ره‌ب به‌هێزه.
ئه‌گه‌ر کورد نیازى ڕاگه‌یاندنى سه‌ربه‌خۆى هه‌یه پێویستیان به هاوپه‌یمانیه‌تى ئیسرائیل ده‌بێت ، چونکه کاتێک کورد سه‌ربه‌خۆى ڕاگه‌یاند له عێراق جیا بوویه‌وه ده‌بێت ئاماده‌یى بۆ ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ عه‌ره‌ب و تورک و تاڕاده‌یه‌کیش فارس ئه‌مه‌ش به کورد ناکرێت بۆ ئه‌مه باشترین هاوپه‌یمانى ئیسرائیله.
مه‌حمود مه‌شهه‌دانى ، سه‌رۆکى پێشوو ترى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق له‌گه‌ڵ دروستکردنى ده‌وڵه‌تى کوردیم ، هه‌وڵمدا کۆنگره‌ى په‌رله‌مانتاره عه‌ره‌به‌کانم له هه‌ولێر سازکرد ، ته‌نها له‌به‌رئه‌وه عه‌ره‌ب ددان بنێت به جیاوازی هه‌رێمى کوردستان و تایبه‌تمه‌دییه‌کانى.
غه‌فور مه‌خموورى، سکرتێرى گشتیى یه‌کێتى نه‌ته‌وه‌ى دیموکراتى کورد : ده‌بێت بیر له‌وه بکه‌ینه‌وه له ئێستادا هه‌وڵى ئه‌وه بده‌ین به‌ره‌و ده‌وڵه‌تى کوردى هه‌نگاو بنێن به‌ره‌و بیناکردنى کیانى نه‌ته‌وه‌یمان هه‌نگاو بنێن ئه‌وه خه‌ونى نه‌ته‌وه‌ى ئێمه‌یه، ئه‌گه‌ر ئێمه چه‌ندین جارى تر له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌کانى عێراقدا ڕێکبکه‌وینه‌وه ئه‌وه ته‌نها شتێکى کاتییه و بۆ قۆناغێکه، چاره‌سه‌رى بنه‌ڕه‌تى کێشه‌ى کورد له‌گه‌ڵ عێراق جیا بوونه‌وه‌یه له عێراق و دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تى نه‌ته‌وه‌ى کوردستانه. کورد له جیاتى خه‌ریک بێت هاوکارى شیعه و سوننه بکات با هاوکارى خۆى بکات، ئێمه ئه‌وه‌نده‌ى خه‌ریکى دروستکردنه‌وه‌ى عێراق و خه‌ریکى دروستکردنه‌وه‌ى ماڵى عێراقین با خه‌ریکى دروستکردنه‌وه‌ى نێو ماڵى خۆمان بین، ئێمه ئه‌و سه‌رده‌مه چوو جارێکى تر ببینه قوربانى به‌رداشى شیعه و سوننه ده‌بێت بیر له به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانى گه‌لى کوردستان بکه‌ینه‌وه.
دواى 100 ساڵ نه‌خشه‌ى سایکس بیکۆ گۆرانکارى به‌سه‌ره‌دا دێت و به‌وه‌ش له ئێستادا سنوره‌کان گۆڕانکاریان به‌سه‌ردا هاتووه له ڕووى واقیعه‌وه ، به جۆرێک داعش وه‌ک هێزێک له ناوه‌چه‌ى سایکس بیکۆ بوونى هه‌یه‌و سنورى دوو وڵاتى عێراق و سوریا که نه‌خشه‌که‌ى سایکس بیکۆ دیارى کردووه تێک ده‌شکێنێت به‌وه‌ش گۆڕانکارى له ناوچه‌که‌دا ڕووى داوه ، جگه له‌وه‌ش له دواى سه‌د ساڵ گۆڕانى گه‌وره له ناوچه‌که‌د ڕووى داوه به جۆرێک زۆر له وڵاتانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستى گرتۆته‌وه، له و گۆرانکاریانه‌ش کورد بێبه‌ش نه‌بووه، هه‌ر بۆیه کورد ده‌یه‌وێت زۆر ترین ده‌سکه‌وتى هه‌بێت له گۆڕانکاریه‌کان و به‌رده‌وام جه‌خت له‌سه‌ر سه‌ربه‌خۆى ده‌کاته‌وه، له‌کاتێکدا کورد له هه‌رێمى کوردستان خاونى فیدراڵییه و حکومه‌ت و په‌رله‌مانى خۆى هه‌یه و له چوارچێوه‌ى عێراقدا و له خۆرئاواى کوردستان کورد فیدراڵى ڕاگه‌یاندووه و به‌شێکى زۆر له خاکى کوردستان له ژێرى ده‌ستى خۆیدایه‌و ناوچه‌کانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى خۆى به‌رێوه‌ده‌بات و له باکورى کوردستان کورد ژماره‌یه‌ک له په‌رله‌مانتارى له په‌رله‌مانى تورکیا هه‌یه، ئه‌و گۆڕانکاریانه‌یه که‌پێشتر گه‌لى کورد خه‌ونى پێوه ده‌بینى و هه‌ڵه‌کانشى به‌رده‌وامه بۆ گه‌شتن به ته‌واوى مافه ڕه‌واکانى خۆى.
ڤیلمۆس سیزابۆته، په‌رله‌مانتارى هه‌نگاریا : کورد ده‌بێت خۆى به‌هێز بکات و گرنگى زیاتر به تواناکانى بدات و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دۆستى زۆر بۆ خۆى په‌یدا بکات له ئه‌ورپا ، له هه‌نگاریا پشتیوانى له سه‌ربه‌خۆى کورد ده‌که‌ین به پێى یاسا نێوده‌وڵه‌تیه‌کان.
دکتۆر خه‌لیل ئیسماعیل، پرۆفیسۆرى بوارى جوگرافیاى سیاسى: پرۆژه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستى نوێ پێشتر پێداچونه‌وه‌ى پێدا کراوه ، به‌ڵام ئێستا جێبه‌جێ ده‌کرێته‌وه، ئه‌م نه‌خشه‌یه وێنه‌ى هه‌یه تێدا چه‌ند وڵاتێک دابه‌شکراون ، به‌ڵام چه‌ند وڵاتێکى ترى ناوى هه‌یه له‌سه‌ر نه‌خشه‌که یه‌کێک له‌مانه به ناوى ( ده‌وڵه‌تى کوردستانى ئازاد ) (ده‌وڵه‌تى به‌لوجستانى ئازاد) ئه‌مانه یه‌کێکن له‌و نمونانه‌ى له‌و نه‌خشه نوێیه‌دا هه‌یه ، ئێستا خه‌ریکه جێبه‌جێ بکرێن.
محه‌مه‌د حاجى مه‌حمود، سکرتێرى گشتى حزبى سۆسیالیست دیموکراتى کوردستان : هه‌موو شتێک ئاماده‌یه بۆ به ده‌وڵه‌ت بونى کورد، سه‌ربه‌خۆى هیچ وڵاتێک نه‌یخستۆته سه‌ر سینێکى زێرین پێشکه‌شى میلله‌تێکى ترى بکات، ده‌بێت میلله‌ت خۆى داواى بکات. واقیعێک هه‌یه له عێراق و سێ به‌شه له کورد و شیعه وسوننه پێکهاتووه له ئێستاشدا سوپاى هاوبه‌ش نه‌ماوه شیعه حه‌شدى شه‌عى هه‌یه و سوننه پاسه‌وانى نیشتمانى هه‌یه و پێشمه‌رگه‌ش هى کورده له ڕووى ئابووریشه‌وه هه‌ر لایه‌ک سه‌ربه‌خۆى بۆ خۆى هه‌یه ئه‌مانه هه‌موو زه‌مینه خۆش ده‌کات کورد هه‌نگاوى گه‌وره‌تر بنێت به تایبه‌تى تێکچونى بارودۆخى ناوچه‌که، چونکه هه‌میشه هه‌ر وڵاتێک ویستوێتى بگاته سه‌ربه‌خۆى سودى وه‌رگرتووه له تێکچونى ناوچه‌که . ئه‌وه‌ى له کۆبونه‌وه‌ى لایه‌نه سیاسییه‌کان ئه‌نجامدرا له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ى ریفراندۆم که‌س نه‌بوو دژى ڕیفرامدۆم بێ ئه‌گه‌ر موسڵ و ڕه‌قه له داعش وه‌ربگیرێته‌وه یارییه‌که کۆتاى پێدێت، بۆیه پێش ئه‌وه‌ى موسڵ ئازاد بکرێت ده‌بێت کورد زۆر مه‌سه‌له‌ى خۆى هه‌یه یه‌کلاى بکاته‌وه ئینجا به‌شدارى له ئازاد کردنى موسڵدا بکات. ئێستا کۆمه‌ڵێک ده‌وڵه‌ت هه‌یه ئه‌گه‌ر بچوکیش بن پشتیوانى له سه‌ربه‌خۆى کورد ده‌که‌ن، به‌ڵام ڕه‌نگه کورد پێویستى به زیاتر هه‌بێت، هه‌ندێک ده‌وڵه‌ت سه‌ربه‌خۆییان ڕاگه‌یاندوه ڕه‌نگه له سه‌ره‌تاوه یه‌ک ده‌وڵه‌ت پشتیوانى لێکردوون، به‌ڵام ئێستا ده‌یان ده‌وڵه‌ت پشتیوانیان لێده‌کات له‌به‌رئه‌وه ئه‌مانه به‌ستراوه به ئیراده‌ى خه‌ڵکه‌وه و خه‌ڵک بڕیار ده‌دات چاره‌نوسى خۆى دیار ده‌کات. هه‌موو شتێک ئاماده‌یه بۆ کورد بۆ بوون به ده‌وڵه‌ت ، چونکه خاک و خه‌ڵک و پێشمه‌رگه و په‌یوه‌ندى ده‌ره‌وه و ئابوورى و گومرگ و نه‌وت و کشتوکاڵ ئه‌مانه هه‌موو گرنگن وه کاته‌که که‌یه ؟ چى کاتێک یارمه‌تى سه‌ربه‌خۆى کورد ده‌دات؟ گه‌ر سه‌یرى مێژوو بکه‌ین له پێش شه‌ڕى جیهانى یه‌که‌م و له شه‌ڕى جیهانى یه‌ک و شه‌ڕى جیهانى دووه‌م کۆمه‌ڵێک ده‌وڵه‌ت دروست بوون له هه‌ڵوه‌شادنه‌وه‌ى یه‌کێتى سۆڤیت ژماره‌یه‌ک ده‌وڵه‌تى تر دروست بوون ئێستا زیاتر له (190) ده‌وڵه‌ت هه‌یه . ئه‌گه‌ر دونیا ئارام بێت له ڕابردوودا وه‌زیرانى ده‌ره‌وه‌ى تورکیا و سوریا و عیراق و ئێران کۆده‌بونه‌وه چۆن سه‌رکوتى کورد بکه‌ن ؟ چۆن به‌رنامه‌ى خۆیان دابنێن، به‌ڵام ئێستا ئه‌و ده‌وڵه‌تانه دژى یه‌کن و ناتوانن کۆببنه‌وه
محه‌مه‌د حاجى مه‌حمود : ئێستا له 5%ى خاکى کوردستان له ده‌ستى عه‌ره‌ب و داعشدا ماوه شه‌ڕى داعش زیانمان لێکردووه شه‌هید و بریندار و ماڵوێرانێکى زۆرکى زۆرمان داوه له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا ئه‌گه‌ر به‌راوردێکى بکه‌یت ئه‌م ماوه‌یه که شه‌ڕى داعش هه‌یه به‌قه‌د 30 ساڵ پرسى کورد ناسراوه پێشمه‌رگه بووه به ناو بۆنمونه سه‌رۆکى ئوستورالیا له‌وپه‌ڕى دونیاوه ده‌ڵێت یارمه‌تى پێشمه‌رگه ده‌ده‌م. پێشمه‌رگه چووه پارچه‌یه‌کى ترى کوردستان بۆ کۆبانى ڕۆشتنى ئه‌م پێشمه‌رگانه سنورى سیاسى سێ ده‌وڵه‌تى عێراق و تورکیا و سوریاى بڕیوه پێشمه‌رگه به چه‌ک و به ئاڵاى کوردستانه‌وه به سنورانه‌دا تێپه‌ڕیوه ئه‌مانه هه‌موو خاڵى گرنگن ده‌سکه‌وته‌و و به‌ده‌ست هاتووه، له هه‌مووى گرنگتر گه‌ڕاندنه‌وه‌ى خاکى کوردستانه.
فلادیمیر پۆتین ، سه‌رۆکى روسیا له میانه‌ى گوتارى ساڵانه‌ى بۆ جه‌ماوه‌ر له مۆسکۆ ڕایگه‌یاند : کورد گه‌لێکى ئازان و ئێستا هه‌ماهه‌نگى له نێوان هه‌رێمى کوردستان ڕووسیا هه‌یه بۆ شه‌ڕى داعش " کورد له شه‌ڕى داعش له ئه‌مریکا نزیکن". کورد هێزێکى زۆر جدى و کاریگه‌رن به‌رامبه‌ر تیرۆریستان. کورد ئه‌نجامى باشى به ده‌ستهێناوه وه‌ک ئاشکرایه ئه‌مریکا له‌گه‌ڵ کورد زۆر چالاکانه کار ده‌کات ، به‌ڵام هێزه سه‌ربازیه‌کانى روسیاش له‌گه‌ڵ کورد له پێوه‌ندیدایه و پشتیوانى له کورد ده‌که‌ین.
بۆیه گرنگه هه‌رێمى کوردستان کار له‌سه‌ر زیاتر کۆکردنه‌وه‌ى پشتوانى وڵاتانى زلهێز بکات، ئه‌مه ده‌رفه‌تێکى زێڕینه بۆ کورد بۆ یه‌که‌م جاره به‌و شێوه‌یه وڵاتانى دوونیا به ده‌مه کورده‌وه بێن و پشتیوانى له کورد بکه‌ن و هاوکارى سه‌ربازى بکه‌ن به چه‌ک و فرۆکه له تێکشکاندنى تیرۆردا، ڕۆڵى کورد له‌م نێوه‌نده‌دا گرنگ و کاریگه‌ر وه‌ک ده‌بینرێت له ئه‌رزى واقیعدا و هه‌موو لایه‌ک دان به‌و ڕاستیه‌دا ده‌نێن، ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ى هاتۆته پێش زێرینه بۆ کورد ئه‌گه‌ر له‌ده‌ستى نه‌دات، ئه‌گه‌ر چى به ده‌ستێکى گه‌وره خاکى کوردستان دابه‌شکراوه و بۆیه پێویویستى به ده‌ستێکى گه‌وره‌ش هه‌یه بۆ سه‌ربه‌خۆى بوونى کوردستان.گه‌لى کورد قوربانى گه‌وره‌ى داوه له سێبه‌رى ئه‌و دابه‌شکاریه‌ى خاکه‌که‌یدا و یه‌کگرتنه‌وه‌ى قوربانى گه‌وره‌ى ده‌وێت ، ئه‌وه‌ى هه‌یه زۆر گرنگه له ناوه‌نده جیهانیه‌کاندا و هه‌وڵکانى سه‌رکرده‌یه‌تى سیاسى و دامه‌زراوه کانى هه‌رێمى کوردستان باس و خواستى سه‌ربه‌خۆى به‌شێک له کوردستانه که ئه‌ویش باشوورى کوردستانه ده‌کرێت له یه‌که‌م جاردا سه‌ربه‌خۆى هه‌رێمى کوردستان ڕابگه‌یه‌نرێت و به‌شێک له خاکى کوردستان ببێته ده‌وڵه‌ت ، دواجار پارچه‌کانى ترى کوردستان سه‌ربه‌خۆ ببن و دواتر له ژێر یه‌ک چه‌ترى کوردستانیانه‌دا و به خواستى هه‌موو کوردان بڕیار له چاره‌نوسى کوردستانیان بدرێت ، ئه‌و لایه‌نه باشانه‌ى که بوه‌ته هۆى پێشکه‌وتنى کوردستان پارچه‌کانى تر سودى لێوه‌ربگرن و ئه‌و لایه‌نانه‌شى که هه‌رێمى کوردستان زیانى لێکردووه و پارچه‌کانى تر خۆیانى لێوه به‌دور بگرن
مه‌سعود بارزانى، سه‌رۆکى هه‌رێمى کوردستان : ئه‌مریکا و ئه‌وروپا سه‌ربه‌خۆى به مافى گه‌لى کورد ده‌زانن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر جیاوازیان له بۆچونیاندا هه‌بێت له سه‌ر کاته‌که‌یه‌تى نه‌ک ڕاگه‌یاندنه‌که‌ى، ئه‌وان له واقیعى ئێستا تێده‌گه‌ن ، بۆیه بڕوایان وایه کاته‌که‌ى گونجاو نییه‌بۆ جیابوونه‌وه‌ى هه‌رێمى کوردستان له عێراق ، بۆیه به هیچ جۆرێک دژى ئه‌و مافه‌ى کورد نین.
ده‌بێت له‌گه‌ڵ به‌غداد به دى وتوێژ بکه‌ین، ئه‌گه‌ر نه‌گه‌یشتینه مافه‌کانمان بێگومان ڕاپرسى به مافى گه‌لى کورد ده‌زانین، ئه‌و پرۆسه‌یه ئه‌نجام ده‌ده‌ین بۆ ئه‌وه‌ى میلله‌ته‌که‌مان بڕیارى خۆى بدات.
له دوو ئه‌زموندا له‌گه‌ڵ عێراق پێکه‌وه ژیان سه‌رکه‌توو نه‌بووه، بۆیه پێویسته شێوازێکى ئه‌زمونى تر بگیریه‌ته‌به‌ر ویستى من ئه‌وه‌یه کوردستان وه‌ک ده‌وڵه‌تێکى سه‌ربه‌خۆى ببینم.
بۆ یه‌که‌م جاره له مێژووى کوردا که له شه‌ڕ و دیبلۆماسیدا سه‌رکه‌توو بێت ، له ئێستادا هه‌رێمى کوردستان به نوێنه‌رایه‌تى هه‌موو دوونیا له جه‌نگێکى سه‌ختدایه دژى تیرۆر له‌و جه‌نگه‌دا سه‌رکه‌توانه ده‌جه‌نگێت له ڕووبه‌ڕبوونه‌وه‌ى تیرۆر له هاوپه‌یمانیه‌تیه‌کى زیاتر له 60 ده‌وڵه‌تیدایه که ئه‌مه نیشانه‌ى سه‌رکه‌وتنى هه‌رێمى کوردستانه له ڕووى دیبلۆماسیه‌ته‌وه که ئه‌و ژماره زۆره‌ى وڵاتان مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ کورد ده‌که‌ن و رۆژانه به‌رپرسانى پله باڵاى وڵاتان ڕوو له هه‌رێمى کوردستان ده‌که‌ن و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌رپرسانى هه‌رێمى کوردستان له وڵاتان پێشوازى ده‌کرێن ، ئه‌م هه‌نگاوانه گرنگ و کاریگه‌رن بۆ ئه‌وه‌ى متمانه‌ى ته‌واوه‌تى لاى وڵاتان دروست بکرێت که گه‌لى کورد به مافه ڕه‌واکانى خۆى بگات له باشوورى کوردستان .
ناوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تیه‌کانیش له‌و ڕاستیه ده‌گه‌ن کاتێک ململانیه‌کانى نێوان هه‌رێم به غداد توند ده‌بێت قه‌یرانه‌کانى عێراق قوڵتر ده‌بێته‌وه له ده‌قى ڕاپۆرتێکى گروپى قه‌یرانى نێوده‌وڵه‌تى هێما بۆ ئه‌وه ده‌کات " ڕه‌نگه ململانیه‌ى کورد و عه‌ره‌ب ببێته مایه‌ى دابه‌شبوونى عێراق".
زۆر جار ململانیه‌کانى هه‌رێم و به‌غداد ڕوو له ئاڵۆزى ده‌کات ئه‌مریکا و نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان دێنه سه‌ر هێڵ بۆ ئه‌وه‌ى گرژێکانى نێوانیان خاو بکه‌نه‌وه، به‌ڵام ئه‌و خاوبوونه‌وه‌ى گرژیانه کاتییه و به‌رده‌وام گرفتى نێۆ دروست ده‌بێت له نێوان هه‌رێم و به‌غداد و ئه‌گه‌ر چى ده‌یان ڕێکه‌وتن کراوه له نێوانیاندا ، به‌ڵام هیچ کام له‌و ڕێکه‌وتنانانه جێبه‌جێنه‌رکراوه و قه‌یرانه‌کان قۆڵترکراوه‌ته‌وه. هه‌ر له ده‌قى یه‌کێ له ڕاپۆرته‌کانى گروپى قه‌یرانى نێوده‌وڵه‌تى ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌کات " په‌یوه‌ندیه‌کانى کورد و عه‌ره‌ب سندوقێکى داخراو ده‌مێنێته‌وه سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌کانى عه‌ره‌ب و کورد که بووه‌ته سندوقێکى سه‌رداخراو پڕ له شه‌ڕه‌نگێزى".
کورد بۆ ئه‌وه‌ى بگات به ئاستى پێکهاته‌ى ده‌وڵه‌ت
گۆڕپانى سیاسى هه‌رێمى کوردستان له‌به‌رده‌م تاقیکردنه‌وه‌یه‌کى گه‌وره‌دایه له به‌رده‌م دوونیاو ناخۆى خۆیدا ، ئه‌م تاقیکردنه‌وه‌یه‌ش چاره‌نوسسازه بۆ گه‌لى کورد به گشتى و له دواى 100ساڵ دابه‌شکردنى خاکى کوردستان ئێستا کورد بتوانێت له باشوورى کوردستان وه‌ڵامى ئه‌و ڕاستیه بداته‌وه که‌وا 100 ساڵه ڕێکه‌وتننامه‌ى سایکس بیکۆ کوردى خزانتۆته نێو 4 ده‌وڵه‌تى جیاواز له زمان و مه‌زهه‌ب و که‌لتور ، کورد چه‌ندین ساڵه ڕه‌تکه‌ره‌وه‌ى ئه‌و دابه‌شکارییه که کورد خواستى نه‌بووه، ئێستاش گۆڕانێکى گه‌وره له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا ڕووده‌دات و هه‌موو دوونیا به وردى کارى له‌سه‌ر ده‌کات و کوردیش کاره‌کته‌رێکى سه‌ره‌کى ئه‌و گۆڕانکاریانه‌یه ، چونکه له ناوچه‌که‌دا ده‌ور و کاریگه‌رى خۆى هه‌یه بۆیه کورد بۆ ئه‌وه‌ى بگات به ئاستى پێکهاته‌ى ده‌وڵه‌ت ده‌بێت گرنگى ته‌واو بدات به دبلۆماسه‌تى خۆى له‌گه‌ڵ وڵاتانى خاوه‌ن بڕیار له نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان و له‌گه‌ڵ وڵاتانى دراوسێ ، چونکه دواجار کورد بوو به ده‌وڵه هه‌ر ده‌بێت دراوسێى تورکیا و سوریا و ئێران و عێراق بێت ، بۆیه باشترین بژارده بۆ هه‌رێمى کوردستان کارکردنه به به‌رژه‌وه‌ندى دوولایه‌نه له ڕووى دبلۆماسی و ئابوورى و سیاسى و هه‌وڵى ڕازیکردنى ده‌وڵه‌تانى ده‌وربه‌ر بدات به جیابوونه‌وه‌ى هه‌رێمى کوردستان له عێراق که له ئێستادا خواستى زۆرینه‌ى کوردان و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌شێک له عه‌ره‌کانى ناو عێراق ئه‌و خواسته‌یان لا دروست بووه بۆ جیابوونه‌وه‌ى و سه‌ربه‌خۆ بوونى هه‌رێمى کوردستان ، باشترین نمونه‌ش ئه‌و ململانیه توندانه‌ى ناو ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراقه که دواجار نوێنه‌رانى کورد و په‌رله‌مانتارانى عه‌ره‌ب په‌لامارى یه‌کیاندا له ناو هۆلى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌ڵه‌که بوونى کێشه‌کانى نێوان هه‌ولێر و به‌غدا به‌رده‌وامه و ئه‌مه ده‌رخه‌رى ئه‌و ڕاستییه که کورد ناتوانێت له عێراقدا بمێنێته‌وه، چونکه له ئێستادا ته‌واوى بودجه‌ى هه‌رێمى کوردستان بڕدراوه که له 17%ى بودجه‌ى عێراق بوو.
محه‌مه‌د حاجى مه‌حمود ده‌لێت " کورد له به‌غداد جێگه‌ى نه‌ماوه، لایه‌نه‌کانى عێراق بۆخۆیان په‌رله‌مانیان کردووه". به دووبه‌شه‌وه ئه‌مه‌ش وه‌ک ئاماژه‌یه‌که بۆ سوننه و شیعه‌ى عێراق.
گرنگیدانى کورد به بزوتنه‌وه‌ى ڕۆشنبیرى و کارکردن له‌سه‌ر پشتیوانى په‌یداکردن له سه‌ر ئاستى ده‌ره‌وه و به تایبه‌تى کسایه‌تییه سیاسى و ڕۆشنبیر و ڕۆژنامه‌نوس و بازرگان و ئاینیه‌کانى دوونیا و به‌تایبه‌ت وڵاتانى ئه‌ورپا و ئه‌مریکا .
گه‌ڕاندنه‌وه‌ى ناوچه کوردستانیه‌کانى ده‌ره‌وه‌ى سنورى هه‌رێمى کوردستان گرنگێکى چیۆپۆلۆتیکى و جیۆستراتیجى گه‌وه‌ریان هه‌یه، بۆ هه‌رێمى کوردستان که ده‌بنه یارمه‌تی ده‌رێکى گه‌وره بۆ دروست بوونى ده‌وڵه‌ت له باشوورى کوردستان . هه‌روه‌ها گه‌ڕاندنه‌وه‌ى ئه‌و خاکانه یارمه‌تیده‌رێکى به‌هێزن له ڕووى ئابوورى و سیاسى و سه‌ربازییه‌وه که ئێستا به شێکى زۆر که‌مى ماوه له ده‌ست عه‌ره‌ب و داعش گرنگى ئه‌م ناوچانه لایه‌کى تره‌وه کوردستان ده‌به‌ستێته‌وه به وڵاتانى دراوسێوه ئه‌و ناوچه کوردستانیانه‌ى ده‌ره‌وه‌ى سنورى هه‌رێمى کوردستان ناوچه‌یه‌کى گرنگ بۆ بازرگانیکردن و رزگارکردنى هه‌رێمى کوردستان له قه‌تیسبوونى بازرگانى
له ئێستادا .
محه‌مه‌د حاجى مه‌حمود " 5%ى خاکى کوردستان له ده‌ستى عه‌ره‌ب و داعشدا ماوه" که ئه‌مه هه‌نگاوێکى گرنگه بۆ کورد بۆ یه‌کخستنى خاکى باشوورى کوردستان.
قۆناغى دواى فیدرالیزم چاره‌نووسساز ده‌بێت و ئیراده‌ى به‌هێزو لێبڕانى جدى ده‌وێت بۆ ئه‌وه‌ى کۆسپه هه‌نووکه‌ییه‌کان دوا هه‌نگاوى خه‌باته‌که‌مان ڕانه‌گرێت، له‌م قۆناغه هه‌ستیاره‌شدا به‌رپرسیاریه‌تى سه‌رکردایه‌تى کوردو بزووتنه‌وه سیاسییه‌کانى گه‌له‌که‌مان قورستر ده‌بێت، به‌ڵام به‌یه‌کێتى و یه‌کڕیزى نێوانیان ئه‌و ئه‌رکه مێژووییه ئاسان ده‌بێته‌وه‌و به‌رامبه‌ره‌کانیشمان ناتوانن گره‌و له‌سه‌ر ناته‌بایى و په‌رته‌وازه‌ییمان بکه‌ن.
کورد ناتوانێت و نایه‌وێت له عێراقدا بمێنێته‌وه که هه‌موو مافه دیموکراتى و نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌ییه‌کانى تیا به‌دینه‌هێنرا بێت.کورد ڕێگا یاسایه‌که‌ى هه‌ڵبژاردووه بۆ ئه‌وه‌ى کێشه‌کان چاره‌سه‌ر بکرێت نه‌ک له ڕێگه‌ى دابڕان و توندوتیژییه‌وه.
ئه‌م قۆناغه‌ى باشوورى کوردستان پێویستى به یه‌کڕیزى و یه‌ک هه‌ڵوێستى ته‌واوى لایه‌نه سیاسییه‌کان و پێکهاته‌کانى باشوورى کوردستانه بۆ سه‌ربه‌خۆى هه‌رێمى کوردستان.کریستن فابى " بۆ بونیادنانى ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌یه‌ک ، پێویسته دامه‌زراوه‌کان بونیاد بنرێن ، له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌و دامه‌زراوانه په‌یوه‌ستن به ده‌وڵه‌تى نه‌ته‌وه‌ى مۆدێرنه‌وه".ئه‌م قۆناغه هه‌ستیاره به ساته‌وه‌ختى گرنگ له قه‌ڵه‌م ده‌درێت بڕیارى سه‌ره‌کى له‌م قۆناغه ده‌رده‌کرێن . بۆیه گرنگه کورد به‌رده‌وام بێت له سه‌ر خواستى سه‌ربه‌خۆى له باشوورى کوردستان ، چونکه ئاسان نییه کورد و عه‌ره‌ب له‌وڵاتیه‌کدا بژین که ده‌یان کێشه‌ى که‌ڵه‌که بوویان هه‌یه به وڵاته گه‌وره‌کانى دوونیاش چاره‌سه‌ر نه‌کراوه ، دواجاریش شه‌ڕى نێوان ژماره‌یه‌ک په‌رله‌مانتارانى کورد و عه‌ره‌ب له به‌روارى 13/4/2016 له ناو هۆڵى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق ڕوویدا ، که ئه‌مه ده‌رخه‌رى ئه‌و ڕاستتیه‌یه که کورد و عه‌ره‌ب ناتوانن له چوار چێوه‌ى عێراقدا بمێننه‌وه و باشترین چاره‌سه‌ر سه‌ربه‌خۆى کوردستانه.
ڕاسپارده:
_ هه‌رێمى کوردستان، گرنگه مافى ته‌واوى که‌مه نه‌ته‌وه‌کانى تر بدات که له باشوورى کوردستان ده‌ژین، بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و که‌مه نه‌ته‌وانه به مافه‌کانى خۆیان بگه‌ن و پیشتیوانى له کوردستان بکه‌ن.
_ به‌رپرسیاریه‌تى بدات به نه‌ته‌وه‌کانى تر له چوارچێوى حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان و به تایبه‌ت ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ى که له ناوچه کوردستانییه‌کانى ده‌ره‌وه‌ى سنورى هه‌رێمى کوردستانن بۆ ئه‌وه‌ى پشتیوانى له سه‌ربه‌خۆى کوردستان و گه‌ڕاندنه‌وه‌ى ناوچه کوردستانیه‌کان بکه‌ن بۆ سه‌ر هه‌رێمى کوردستان .
_ حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان دامه‌زراوه‌کانى به موئه‌سه‌سه بکات تا له‌و ڕێگه‌یه‌وه سه‌ره‌نجى وڵاتان ڕابکێشێت بۆ پشتیوانى لێکردنى بۆ به ته‌وڵه‌ت بوونى.
_ ئازادى ڕاده‌ربڕین و سه‌روه‌ریکردنى یاسا و به هێزکردنى ده‌سه‌ڵاتى یاسادان و به لامه‌رکه‌زیکردنى حکومه‌ت له ئه‌وله‌وێتى هه‌رێمى کوردستان بێت تا هه‌نگاوه‌کانى به باشى بنێت بۆ سه‌ربه‌خۆى.
_ په‌یوه‌ندیه دبلۆماسییه‌کانى له‌گه‌ڵ وڵاتانى دراوسێ و ناوچه‌که به هێز بکات و له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌رژه‌وه‌ندى و ئه‌خلاقى سیاسى بونیاد بنیه‌ت.
_ حکومه‌تى هه‌رێمى کوردستان گرنگى به ژێر خانى ئابوورى خۆى بدات و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا گرنگى به که‌رتى تایبه‌ت بدات ، ڕۆڵى رێکخراوه‌کانى کۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نى چالاک بکات.
_ ته‌نها پشت به نه‌وت نه‌به‌ستێت ، به‌ڵکو گرنگى بدات به لایه‌نه‌کانى کشتوکاڵ و پیشه‌سازى و گه‌شتووگوزار بۆ ئه‌وه‌ى حکومه‌ت بوودجه‌یه‌کى زۆرى ده‌ست بکه‌وێت .
_ هێزی پێشمه‌رگه‌ى کوردستان و هێزه‌کانى ناوخۆ و هێزى ئاماده گرنگى تایبه‌تیان پێبدرێت و چه‌ک و که‌لوپه‌له‌ى سه‌ربازى پێویستیان بۆ دابین بکرێتو هه‌وڵى ئه‌وه بدات که ببێته خاوه‌ن فرۆکه‌ى سه‌ربازى ، بۆ ئه‌وه‌ى کوردستان ببێته خاوه‌ن هێزێکى گرنگ بۆ پارێزگاریکردن له کوردستان.
_ گرنگیدان به گه‌شه‌پێدانى دیموکراسى له کوردستان تا ته‌واوى هێزه سیاسى و ڕۆشنبیرى و کۆمه‌ڵاتییه‌کان بتوانن به ئاسانى کارى خۆیان ئه‌نجامده‌ن.
ده‌رئه‌نجام
*کورد هێشتا نه‌یتوانیوه سود له هه‌ڵه‌کانى ڕابردووى وه‌ربگرێت یه‌ک ڕیز و یه‌کگرتوو بێت.
*سایکس بیکۆ کۆتایى هاتووه له دواى 100 ساڵ کوردیش ده‌یه‌وێت زۆر ترین ده‌سکه‌وتى هه‌بێت.
*سایکس بیکۆ بو به خێر بۆ داگیرکه‌ران و ئه‌نفال و کیمیاباران و ڕاگواستن و وێرانبونى گوند و شارى کوردستانى به کورد به‌خشى .
*سور بون و به‌رده‌وام بوونى گه‌لى کورد له سه‌رخه‌بات و تێگۆشان بۆ رزگار بونى له ده‌ستى داگیر که‌ران به‌رده‌وامه له‌و مه‌یدانه‌شدا ده‌سکه‌وتى گه‌وره‌ى به ده‌ست هێنانه‌وه.
*کوردستان به ده‌ستێکى گه‌وره دابه‌شکراوه و پێویستى به ده‌ستێکى گه‌وره‌ش ده‌بێت بۆ پشتیوانیلێکردنى بۆ سه‌ربه‌خۆى.
*په‌رله‌مان و حکومه‌ت و به‌رهه‌مى خه‌باتى جه‌ماوه‌رى باشوورى کوردستانه و قه‌وربانى گه‌وره بۆ دراوه.
*هه‌نگاوه به هه‌نگاو کورد له باشوورى کوردستان داواکانى به‌رزکردۆته‌وه له حکومى زاتییه‌وه بۆ فیدراڵى و هه‌روه‌ها له ئێستاشدا بۆ سه‌ربه‌خۆى.
*گرنگیدانى به دبلۆماسیه‌ت و به‌هێز بوونى په‌یوه‌ندیه‌کانى له‌گه‌ڵ وڵاتان که ئه‌مه سه‌رکه‌وتن ده‌به‌خشێته کورد.له‌و چوار چێوه‌یه‌شدا ڕۆژانه شاندى باڵاى وڵاتان سه‌ردانى هه‌رێمى کوردستان ده‌که‌ن.
*هه‌وڵدانى هه‌رێمى کوردستان بۆ سه‌ربه‌خۆ بوونى ئابوورى خۆى و فرۆشتنى نه‌وت له بازاره‌کانى دوونیا نیشانه‌ى هه‌نگاونانه بۆ سه‌ربه‌خۆى .
*گرفته‌کانى له‌گه‌ڵ عێراق به‌رده‌وام ڕووله زیادییه که ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێکه بۆ جیا بوونه‌وه‌ى هه‌رێم له به‌غداد و هه‌نگاو نان بۆ سه‌ربه‌خۆى.
*دروست بوونى ده‌وڵه‌ت ئاۆزه، به‌ڵام ماناى وانییه ده‌ستبه‌ردارى ئه‌و خواسته‌ى خۆى بێت ، سه‌ربه‌خۆ بوون بۆنى میلله‌تان له چوار چێوه‌ى ده‌وڵه‌تاندا کاتى ده‌وێت و پێویسته ئه‌و میلله‌تانه‌ى که خواستیان جیابوونه‌وه‌یه ده‌رفه‌ته‌کان له ده‌ست نه‌ده‌ن.
گه‌لى کورد له باشوورى کوردستان چه‌ند ده‌رفه‌تێکى میژووى له ده‌ست داوه بۆ گه‌شتن به سه‌ربه‌خۆى له‌وانه ڕاپه‌ڕنى به‌هارى 1991 و ڕۆخانى ڕژێمى به‌عس له ساڵى 2003دا
*کورد ناتوانێت له چوارچێوه‌ى عێراقدا بمێنێته‌وه به هۆى به‌رده‌وامى قه‌یرانه‌کان، بۆیه به‌رده‌وام داواى جیابوونه‌وه ده‌کات .
*باشوورى کوردستان سه‌ربه‌خۆ بێت ئارامى باڵ ده‌کێشیچت به‌سه‌ر ناوچه‌که‌دا.
وتار
-
ڕه‌وشى ڕۆژنامه‌نوسى کوردى یان جیهانی
07.02.2024 -
ره‌گه‌ز گۆڕین کارێکى قێزه‌وه‌ن و شووره‌ییه
29.01.2024 -
سوکایه‌تى و بێڕێزى له‌پاى چی؟
10.01.2024
زۆرترین خوێندراو
- ڕۆژ
- هەفتە
- مانگ
-
پارتی و یه‌كێتی له سه‌ر دوو وه‌زاره‌ت ڕێكنه‌كه‌وتوون
27.10.2022
-
دوورخستنەوەی سەرۆککۆماری پێشووی چین ئاشكرا ده‌كرێت
23.10.2022
-
له كفری پارتی سۆسیال دیموكرات خولێكی تۆپی پێ ده‌كاته‌وه
22.10.2022
-
پارتی سۆسیال دیموكرات گۆڕانكاری ئه‌نجامده‌دات
23.02.2023