ئه‌توانى له‌رێگاى ئیمه‌یڵ و ژماره ته‌له‌فۆنه‌کانمانه‌وه په‌یوه‌ندیمان پێوه‌بکه‌یت و راوسه‌رنج وپێشنیارو داواکاریه‌کانى خۆت بخه‌یته‌روو.
07705066052
کوده‌تایی 14ى ته‌موز و ده‌ستپێکى نه‌هامه‌تیه‌کانى گه‌لانى عێراق
7/14/2016 6:51:00 PM
جەماوەر نیوز
جه‌ماوه‌رنیوز
به‌ختیار که‌ریم
له ده‌ستپێکى جه‌نگى جیهانى یه‌که‌م به‌ریتانیا قۆناغ به قۆناغ عێراقى خسته ژێر ده‌سه‌ڵاتى خۆی. که له میانه‌ى کۆنفرانسى ئاشتى له پاریس له ساڵى ١٩١٩ به‌ڕێوه چوو عێراق به‌فه‌رمى خرایه ژێر ده‌سته‌ڵاتى به‌ریتانیا. وه بڕیاره‌که‌ش له ساڵی١٩٢٠جێبه‌جێ کرا به‌ریتانیه‌کان بڕیاریاندا عێراق بکرێت به سیسته‌مى پاشایه‌تى و بۆ ئه‌و مه‌به‌سته مه‌لیک فه‌یسه‌ڵیان وه‌ک یه‌که‌مین مه‌لێکى عێراق دیاریکرد .
مه‌لیک فه‌یسه‌ڵ که هاوپه‌یمانى به‌ریتانیا بووه هاوکات دژى تورکان بوو. ناوچه‌ى موسڵ له‌م قۆناغه‌دا جێگاى ململانێ بوو پرسێکى ئاڵۆزى نێوان عێراق و تورکیا بوو ، به‌ڵام (نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان) کردیان به خاکى عێراق له ساڵى ١٩٢٥.له جیاتى ئه‌و به‌ریتانیا داواى له عێراق کرد که بڕیارێک له ساڵى ١٩٢٣ دا واژوو بکات بۆ ماوه‌ى چوار ساڵ به‌ریتانیا بمێنێته‌وه به‌ڵام له بنه ڕه‌تدا به‌ریتانیه‌کان ده‌یان ویست زیاد بکرێت بۆ ٢٥ ساڵ وه پارێزگارى له کورده‌کان بکه‌ن له عێراق. له‌و ڕێگایه‌وه ده‌سه‌ڵاتى سیاسى له عێراق هاته‌ده‌ستى عه‌ره‌بى سونى که مایه‌تى ناو عێراق بوون ، مه‌لیک فه‌یسه‌ڵ به ڕه‌چه‌ڵه‌ک سونى بوو ده‌چێته‌وه سه‌ربنه‌ماڵه‌ى هاشمی. عه‌ره‌به شیعه‌کان له عێراق ده‌سته‌ڵاتى زۆریان لێکه‌م کرایه‌وه به‌تایبه‌تى له بواره‌کانى ئیدارى و سیاسى و کۆمه‌ڵایه‌تى به شێوه‌یه‌ک به هاوڵاتى ده‌ره‌جه‌ى دووه‌مى عێراق هه‌ندێک جار مامه‌ڵه‌یان له گه‌ڵدا ده‌کرا هاوکات کورده له‌م بارودۆخه‌دا هه‌وڵیان ده‌دا ده‌سه‌ڵاتى سیاسى خۆیان پته‌وتر بکه‌ن.
ده‌ستپێکى سیته‌مى سیاسى نوێ له عیرَاق که سیسته‌مى پاشایه‌تى عێراقى سه‌ربه‌خۆ بوونى مه‌لیکایه‌تى له عێراق له ساڵى ١٩٣٢ دانى به‌ره‌سمى پێدانرا، له ساڵى ١٩٣٣ مه‌لیک فه‌یسه‌ڵى یه‌ک کۆچیکردو کوڕه‌که‌ى مه‌لیک غازى هاته جێگاى ئه‌وکات مه‌لیک غازى کێشه‌یه‌کى گه‌وره‌ى هه‌بوو له‌گه‌ڵ کوتله ئاینیه‌کان و که‌مه‌نه‌ته‌وه‌یه‌کان. مه‌لیک غازى له کاره‌ساتێکى سه‌یاره دا له ساڵى ١٩٣٩ گیانى له ده‌ست دا. که فه‌یسه‌ڵى دووه‌م ئه‌و کات منداڵبوو بۆیه ئامۆزایه‌کى خۆی،ئه‌میر عه‌بدوڵڵا دانا مه‌لیک نورى سه‌عید که هاورێیه‌کى مه‌لیک فه‌یسه‌ڵ بوو ده‌سه‌ڵاتى ته‌واوى له ده‌ستدا بوو له سه‌رده‌مى مه‌لیکایه‌تیدا عێراق یه‌کێک بوو له دامه‌زرێنه‌ره‌کانى نه‌ته‌وه‌یه‌گرتووه‌کانى عه‌ره‌ب له ساڵی١٩٤٥ وه هه‌مان ساڵ بوو به ئه‌ندام له ووڵاته یه‌گرتووه‌کان. وه ئه‌و سه‌رده‌مه عێراق دژى پلانى دابه شکردنى فه‌ڵه‌ستین بوو له ووڵاته یه‌کگرتووه‌کان وه به‌شدارى به‌هێزى چه‌کدارى شه‌ڕى عه‌ره‌ب و ئیسرائیل کرد له ساڵى ١٩٤٨.
له بوارى ئابوریدا به‌رهه‌م هێنانى نه‌وت زیادیکرد و بۆڕى نه‌وت بۆ لوبنان و سوریا دروست کران له نێوان ساڵه‌کانى ١٩٤٩بۆ١٩٥٢, ئه‌وه‌ش بۆ هۆى په‌ره‌سه‌ندنى ئابورى ووڵاته‌که. ئه‌و هێزانه‌ى که دژى ڕژێم بوون زۆر به‌خێرایى له زیاد بوون دا بوون، به‌هۆى ناڕه‌زاى دژى ڕژێم وه به‌ڕازى نه‌بونى هاوبه‌شیکردنى ڕژێم له په‌یمان نامه‌ى به‌غدا له ساڵى ١٩٥٥. هه‌روه‌ها له به‌ر ئه‌وه‌ى ڕژێمى نورى سه‌عید تازه ڕوخابوو گه‌نده‌ڵى و به‌رتیل خواردن په‌ره‌ى سه‌ند بترو دۆخێکى سیاسیى ناهه‌موار ڕوو به‌ڕووى ده‌سته‌ڵاتى پاشایه‌تى بووه له عێراق خه‌ڵکى سیاسى و ئازادیخواز ئازارو ئه‌شکه‌نجه ده‌دران.
له ساڵی١٩٥٨کوده‌تایه‌ک دژى مه‌لیکایه‌تى فه‌یسه‌ڵى دووه‌م و نورى سه‌عید به‌رپاکرا که ناوى شۆڕشى ١٤ى ئه‌یلول لینرا له کوده تایه‌که‌دا مه‌لیک فه‌یسه‌ڵى دووه‌م، وه ئه‌میر عه‌بدوڵڵا کوژران وه نورى سه‌عید له ڕێگاى هه‌ڵاتن دا کوژرا.ئه‌م گۆڕانکاریه سیاسیه سه‌ره‌تایه‌کى نوێ بوو بۆ نه‌هامه‌تیه‌کانى گه‌لانى عێراق و دابه‌ش بونى سیاسیه‌نانه‌ى به شه‌کانى عێراقى به‌زۆر لکێنراو که تائێستاش گه‌لانى عێراق باجه‌که‌ى ئه‌و به‌زۆر لیکیندراوه ده‌ده‌ن .
کوده‌تاى سه‌ربازى له ١٤ى ته‌مموزى ساڵى ١٩٥٨، له دژى سیسته‌مى پاشایه‌تى له عێراق و دژى مه‌لیک فه‌یسه‌ڵى دووه‌مى ئه‌نجامدراو که سیسته‌مى سیاسى له عێراق گۆڕى بۆ کۆمارى که به پێى سه‌رچاوه نافه‌رمییه‌کان له‌م کوده‌تایه‌دا زیاتر ١٠٠ که‌س کوژران، له ئه‌نجامدا عه‌بدولکه‌ریم قاسم بووه یه‌که‌م سه‌رۆک وه‌زیرانى عێراق، کۆتایى به ده‌سه‌ڵاتى پاشایه‌تى هێنراو رژێمى کۆمارى له عێراق راگه‌یێنرا، گه‌رچى له سه‌راتادا بزووتنه‌وه‌ى ته‌مموزى ساڵى ١٩٥٨ له عێراق بانگه‌شه‌ى بۆ ده‌ستپێکردنى لاپه‌ڕه‌یه‌کى نوێ ده‌کرد له نێوان پێکهاته‌کانى عێراقدا و جه‌خت له سه‌ر ئاشتى و پێکه‌وه ژیان ده‌کرایه‌وه له نێوان گه‌لانى عێراقدابه‌مڵام ئه‌م به‌ڵێنانه زۆرى نه‌خایاند سه‌رانى ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه، له به‌ڵێنه‌کانى خۆیان هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه و ده‌ستیانکرد به په‌یڕه‌وکردنى سیاسه‌تى سه‌رکوتکردنى هه‌ر به‌رهه‌ڵستکارێکى ده‌سه‌ڵاتى عه‌بدولکه‌ریم قاسم و فه‌رمانڕه‌وایى شیوعییه‌کانى عێراق، که له‌و سه‌رده‌مه بوونه حیزبى ده‌سه‌ڵاتدار.
له ساڵى ١٩٥٨ له ڕیگاى کوده‌تایه‌که‌وه سه‌رده‌مى مه‌لیکایه‌تى کۆتاى پێهات ده‌وڵه‌تى عێراق دروست بوو و عه‌بدولکه‌ریم قاسم هاته سه‌ر حوکم. قاسم بانگه‌وازى بیروڕاى ئازادى ده‌کردو په‌یماننامه‌ى به‌غداى له ساڵى 1959 هه‌ڵوه‌شانده‌وه. قاسم، رابه‌رى ئه‌و سه‌رده‌مه‌ى کوردستان مه‌لا مسته‌فا بارزانى بانگهێشت کرده‌وه بۆ عێراق که ئه‌و کات له ووڵاتى ده‌ربه‌ده‌رى یه‌کێتى سۆڤیه‌تى ده‌ژیا . قاسم له سه‌ره‌تادا هاریکارى ده‌کرا له لایه‌ن عه‌ره‌به‌کان و شوعیه‌کان هه‌ندێک له سه‌رۆک هۆزه‌کانى کورد. به‌ڵام ئه‌و هاریکاریه زۆر ته‌مه‌نى کورت بوو. گرژى له نێوان قاسم و بارزانى دا دروست بوو له سه‌ر به‌ڕێوه بردنى ئۆتۆنۆمى بۆ کوردستان. هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ شیوعیه‌کان بارو دۆخى ئاڵۆز بوو تاواى لێهات قاسم له‌کوده‌تایه‌کى سه‌ربازى له ساڵى ١٩٦٣ دا کوژرا. حکومه‌تێکى تازه به سه‌رۆکایه‌تى عه‌بدولسه‌لام عارف هاته سه‌ر حوکم. عه‌بدولسه‌لام عارف له‌کاره‌ساتێکى کۆپته‌ردا له ساڵى ١٩٦٦ دا کوژرا. عه‌بدولره‌حمان عارف که براى عه‌بدولسه‌لام بوو هاته جێگای. له ساڵى ١٩٦٨ عه‌بدولرحمان له کوده‌تایه‌ک دا له سه‌ر حوکم لابردرا.
هاتنى ڕژێمى به‌عس بۆ سه‌ر ته‌ختى حکوم
حزبى به‌عس ده‌سه‌ڵاتى گرته ده‌ست و ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌کر بوو به سه‌رۆک کۆمارى عێراق. دروشمى حزبى به‌عس ئه‌وه بوو« یه‌کێتى حزبى سۆسیالیستى عه‌ره‌بى بوو،له دویشدا نیشتیمانى عه‌ره‌بى قسه‌ى سه‌ر زاریان بوو. دان پێدانان به‌ڕه‌سمى به‌مافه‌ره‌واکانى کورد و ناوچه کوردیه‌کان، ئه‌وه بوو به‌یانى ١١ ئازارى ١٩٧١لێ که‌وته‌وه، به‌ڵام ڕژێمى به‌عس له په‌یمانه‌کانى خۆى پاش گه‌ز بۆوه په‌یمانى جه‌زائیریان له ساڵى ١٩٧٤ مۆر کرد له‌گه‌ڵ ئێران. له پاش مردنى (کوشتنی) ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌کر له ساڵى ١٩٧٩سه‌ددام حوسێن هاته سه‌ر حوکم، که ده‌مێک بوو ده‌سه‌ڵاتى سه‌رۆکى له ده‌ست دابوو.
ڕژێمى به‌عس هه‌ر له ده ستپێکى گرتنه ده‌ستى ده‌سته‌ڵاتى خراپ ترین شێواى حکومى دژى نه‌یارانى و گه‌له‌که‌ى به‌کار هێنا به تایبه‌تى ده‌رهه‌ق به کورد و شیعه‌کان له باشورى عێراق .
ڕژێمى به‌عس هه‌وڵى له ناوبردنى هزرى تاکى کوردو له ناوبردنى شۆڕه‌کان و خاپورکردنى گونده‌کان و ڕوخانى دیهات و شاره‌کانى به به‌رده‌وامى ده‌دا بۆ له‌ناو بردنى هێزه شۆڕشگێڕه‌کان ئه‌ویش له چوارچیوه‌ى چه‌ندیم پلانى جۆراو جۆرو قێزه‌ون و به به‌کارهێنانى چه‌کى قه‌ده‌غه‌کراوى کیمایى و له ناوبردنى به کۆمه‌ڵ و جینۆساید و هه‌ڵگرساندنى شه‌ردژى ئیران و داگیر کردنى کوێت و له ناوبردنى ڕاپه‌ڕینى شیعه‌کان و له باشورو باوکورى عێراق .
له ئێستاشدا که 58 ساڵ به سه‌ر ئه‌و کوده‌تا شومه‌دا تێده‌په‌ڕێت تا ئیسَاش گه‌لانى عێراق به‌گشتى و گه‌لى کورد به‌تایبه‌تى باجى ئه‌و گۆڕانکاریه سیاسیه هه‌ڵه‌یه ده‌ده‌ن که تا ئێستا نه‌توانراوه پرۆسه‌یه‌کى سیاسیى ته‌ندروست له عێرقادا پیاده بکرێت بۆیه باشترین ڕێگا چاره‌سه‌ر بۆ ئاشتى و پێکه‌وه ژیانى گه‌لانى عێراق دابه‌شکردنى عێراقه به سه‌ر سێ هه‌رێمى کوردو سونه‌وه شیعه که له ئێستادا له ڕووى سیاسیه‌وه ئیداریه‌وه عیرَاق بۆ ئه‌و سێ هه‌رێمه دابه‌ش بووه ته‌نها پێویستى به بڕێارێکى بوێرانه هه‌یه .
به تایبه‌تى بۆ گه‌ڵى کورد ئه‌م قۆناغه‌ى ئێستا زۆر له‌باره که گه‌لى کورد بڕێارى بوێرانه بدات بۆ جیابونه‌وه له عێراق که له ئێستا هه‌ممو ڕه‌گه‌زه‌کانى ده‌وڵه‌ت دارایى له هه‌رێمى کوردستاندا بوونى هه‌یه ته‌نها پێویستى به یه‌کگوتارى و ئێراده‌یه‌کى سیاسى هه‌یه که هه‌رێمى کوردستان سه‌به‌خۆیى خۆى ڕابگه‌یه‌نێت بۆ یه له ده‌ستچونى ئه‌م بارودۆخه‌و ئه‌نجامدانى هه‌ر هه‌ڵه‌یه‌ک ده‌بێت به‌توندى نه‌وه‌کانى ئاینده بجه‌که‌ى بده‌ن و سه‌رکردایه‌تى سیاسى کوردیش و به‌رپرسى ڕاسته‌و خۆیى ئاینده‌ى گه‌له‌که‌مانن.
2016/7/14
وتار
-
ڕه‌وشى ڕۆژنامه‌نوسى کوردى یان جیهانی
07.02.2024 -
ره‌گه‌ز گۆڕین کارێکى قێزه‌وه‌ن و شووره‌ییه
29.01.2024 -
سوکایه‌تى و بێڕێزى له‌پاى چی؟
10.01.2024
زۆرترین خوێندراو
- ڕۆژ
- هەفتە
- مانگ
-
پارتی و یه‌كێتی له سه‌ر دوو وه‌زاره‌ت ڕێكنه‌كه‌وتوون
27.10.2022
-
دوورخستنەوەی سەرۆککۆماری پێشووی چین ئاشكرا ده‌كرێت
23.10.2022
-
له كفری پارتی سۆسیال دیموكرات خولێكی تۆپی پێ ده‌كاته‌وه
22.10.2022
-
پارتی سۆسیال دیموكرات گۆڕانكاری ئه‌نجامده‌دات
23.02.2023