ئه‌توانى له‌رێگاى ئیمه‌یڵ و ژماره ته‌له‌فۆنه‌کانمانه‌وه په‌یوه‌ندیمان پێوه‌بکه‌یت و راوسه‌رنج وپێشنیارو داواکاریه‌کانى خۆت بخه‌یته‌روو.
07705066052
به بۆنه‌و ڕۆ گه‌ردوونى زوانى ئه‌دایه‌و
02.03.2019
جه‌ماوه‌رنیوز
موختار که‌ریمی- ئاڵمان
زوان نه ته‌نیا ئامرازوو پێوه‌ندى به‌ینوو مرۆڤه‌کان، به‌ڵکوو چانه‌یه گرنگته‌ر ئه‌رمانه‌روو فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکانێوه‌ن که قسێش په‌نه که‌را. زوان به‌شێوه گرنگ جه وێبیه‌ی(هویت) مرۆڤین و دنیاو ئادى نیشانه مدۆ و شیش که‌رۆوه.
یۆ چى زوانه که که‌وته‌ن وه‌رو هه‌ڕه‌شێ سیاسه‌توو زوانکوشى داگیرکه‌راو وه‌ڵاته‌که‌یما، زوانى هه‌ورامین، که نه ته‌نیا کۆنته‌رین زوانى نووسیا و وچیاى مه‌حاڵه کوردستانیه‌کان، به‌ڵکوو یۆ جه کۆنته‌رین زوانه ئێرانیه‌کایچه‌ن. ئى زوانه کۆنه‌و هه‌ورامیه‌کا به گردوو بایه‌خى ویه‌رده‌یی(مێژویی) و ئه‌ده‌بى هه‌زاران ساڵه‌ێشه‌و که‌وته‌ن وه‌روو زه‌برو و ئه‌سته‌مى دوه‌لایه‌نه‌ى زوانی.
یونسکۆ(UNESCO) هۆکاروو ئى زوانفۆتیایه گێڵنۆوه په‌ى گه‌مه‌ى سیاسى و سیاسه‌تى چه‌وتى کۆمه‌ڵایه‌تى و فه‌رهه‌نگى وه‌راوه‌روو زوانه بێ ده‌سه‌ڵاته‌کا و ناداڎپه‌روه‌رى زوانى ده‌سه‌ڵاتداره زاڵ و ملهۆڕه‌کا.
به پاو ڕاپۆرتوو یونسکۆی(UNESCO) جه 6000 زوانێ که تا ئارۆ مه‌نێنێ و که‌م تا فره په‌نه‌شا منویسیۆ و قسێشا په‌نه کریا، نیمه‌شا که‌وتێنێ وه‌روو هه‌ڕه‌شێ فوتیای. دوێ حه‌فتێ جارێو زوانێو فوتیۆ و دلێنه مشۆ. نامێ 2474 زوانا ئینا دلێ ئه‌تله‌سوو(نه‌خشه) زواناو یونسکۆینه که هه‌ڕه‌شێ نه‌مه‌نه‌یشا ئینا سه‌ره‌و. هه‌رپاسه نامێ 230 زوانا دلێ ئى ئه‌تله‌سینه هه‌نه که جه ساڵه‌و 1950 یه‌و تا ئیسه به ته‌مامى فوتیاینێ. 200 زوانێ جه یه‌رێ(3) نه‌وێ ویه‌ردێنه دلێنه شیه‌نێ. هه‌ڕه‌شێ فوتیاى سه‌رو 1700 زوانا فره جدین. زیاته‌ر جه 600 زوانێ که‌وتێنێ په‌راوێزه‌و و هیچ هه‌رمانێوه‌شا په‌نه نمه‌که‌ریۆ. زیاته‌ر جه نیمه‌و ئى 6000 زوانه‌یه، زوانوو ئا که‌مینانه که که‌مته‌ر جه 10000 قسه‌په‌نه‌که‌رێشا هه‌نێ. یونسکۆ(UNESCO) هۆکاروو ئى زوانفۆتیایه گێڵنۆوه په‌ى گه‌مه‌ى سیاسى و سیاسه‌تى چه‌وتى زوانى و کۆمه‌ڵایه‌تى و فه‌رهه‌نگى وه‌راوه‌روو زوانه بێ ده‌سه‌ڵاته‌کا و نادادپه‌روه‌رى زوانى ده‌سه‌ڵاتداره زاڵ و ملهۆڕه‌کا.
ده‌ورانوو فره‌ته‌رین ژماره‌و زوانا جه ئاستوو جه‌هانینه گێڵۆوه په‌ى سه‌ده‌و 15 زایینى وه‌ڵێ ده‌سپه‌نه‌که‌رده‌و ده‌ورانوو کۆلۆنیالیسمى گه‌ردوونى زلهێزه‌کا جه ئافریقا و ئاسیا و ئامریکاى لاتین و ئامریکاى باشوو و ئۆسته‌رالیاینه. به باڵاده‌سى کۆلۆنیالیسته‌کا سه‌پناى زوانه‌کاشا جه ناوچه چێرده‌سه‌کاشانه ده‌سش په‌نه که‌رد و زوانه یانه‌ویه‌کا(محلی) وزیاى په‌راوێزه‌و. ئى سیاسه‌ته کۆلۆنیالیستیه جه لاو داگیرکه‌راو کوردستانیچه‌و په‌ێڕه‌و کریا و زوانه کوردیه‌کا جه گردوو به‌شه‌کاو کوردستانیه‌نه که‌وتێ وه‌روو سیاسه‌توو زوانکوشی(Linguicide) کۆلۆنیالیسته ناوچه‌یه‌کا.
یۆ چى زوانا که جه پاڵوو زوانه کوردستانیه‌کانه که‌وته‌ن وه‌رو هه‌ڕه‌شێ سیاسه‌توو زوانکوشى داگیرکه‌راو وه‌ڵاته‌که‌یما، زوانى هه‌ورامین، که نه ته‌نیا کۆنته‌رین زوانى نووسیا و وچیاى ئى مه‌حاڵه کوردستانیانه، به‌ڵکوو یۆ جه کۆنته‌رین زوانه ئێرانیه‌کایچه‌ن. کۆنته‌رین به‌ڵگه‌ى نووسیا قه‌واڵه‌کاو هه‌ورامانیه‌نێ که زیاته‌ر جه 2100 ساڵێ چیوه‌ڵته‌ر نوسیاێنێ و ئیسه ئیناى جه یۆ جه‌موزه‌خانه‌کاو شاروو له‌نده‌نی. په‌ڕاو(کتێب)و پیرۆزو ئایینوو یارسان و کاکه‌یه‌کا، که کۆنته‌رین ئایینوو کوردان، به هه‌ورامى نوسیان. به په‌یلواو فره که‌سێ شاره‌زاێ و باوه‌ڕمه‌ندێ ئه‌وێستا به زوانى کۆنى هه‌ورامى نووسیان. هێڕشوو عه‌ره‌به‌کا په‌ى کوردستانى و ئێرانى و ئاکامى وناڵیو ئى هێڕشیه به هه‌ورامى تۆمار کریان:
هۆرمزگان ڕمان، ئاتران کوژان وێشان شارده‌وه گه‌وره‌ى گه‌وره‌کان
زورکارى ئاره‌ب کردنه خاپوور گونا و پاڵه‌ى هه‌تا شاره‌زوور
شه‌ن و که‌نیکا وه دیل بشینا مه‌رد ئازا تلیا وه‌ڕووى هونیا
ڕه‌وشى زه‌ده‌شت مانۆوه بێ که‌س به‌زیکا نیکا هورمز و هیچ که‌س
دوکتور محمد معین گلێره‌وکه‌روو واچه(واژه)نامه‌ى فارسى (فرهنگ معین) جه باره‌و زوانى هه‌ورامیه‌و منویسۆ: " براى ئشنایى بیشتر با زبان پهلوى باستان زبان کردى اورامى یک منبع مهم است. پهلوى با وزنى بخصوص و همانند گورانى خوانده شده است وگاهى ئن را پهلوى وبرخى اوقات ئن را اورامه، اورامن و اورامنانیان میگفته اند.
شاید براى دریافت این موچوع که، اورمنان، همان گونه‌ى فارسى (هورامه نان) اورامى است و با واژه‌ى (هه ورامان) یکى است، به تلاش چندانى نیاز نباشد. هورامه‌نان – هورامانان = هور + امان (امدند) + ئن – زمان گلوع خورشید. همچنان که میگویند: (به یانیان) بامدادان، (ئیواران) زمان عصر".
حسن عمید گلێره‌وکه‌روو واچه‌نامه‌و فارسی(فرهنگ عمید) ماچۆ: " اورامان، اورامین، اورامه، یکى از ێ‌هنگهاى قدیم موسیقی، یکى از ێ‌هنگهاى فارسیان که اشعار ئنرا به زبان پهلوى یا لهجه‌هاى محلى فهلویات میخواندند. لحن اورامین و بیت پهلوى زخمه رود و سماع خسروى (بندار رازی)."
ئى زوانه کۆنه‌و هه‌ورامیه‌کا به گردوو بایه‌خى ویه‌رده‌یی(مێژویی) و ئه‌ده‌بى هه‌زاران ساڵه‌ێشه‌و که‌وته‌ن وه‌روو زه‌برو و ئه‌سته‌مى دوه‌لایه‌نه‌ى زوانی. جه لایه‌وه زه‌برى کۆلۆنیالیستانه‌و داگیرکه‌راو کوردستانى و جه لایه‌ته‌ریچه‌و جه لاو ده‌سه‌ڵاتوو باشوروو کوردستانى و بڕێو جه حێزبه‌کاو وه‌رکه‌ته‌و کوردستانى به‌لاى که‌مه‌وه وزیان په‌شته‌و گۆشى و ڕاو گه‌شه‌که‌رده‌یش په‌نه نمه‌دریۆ و ته‌نانه‌ت بڕێو لایه‌نى وه‌رچه‌م ته‌سکێ و ناوچه‌گه‌راێ به ئاشکارا دژایه‌تى و وه‌رگێریش چه‌نه که‌را. ئاگادارکه‌رده‌ى دڵسۆچانه‌و هه‌ورامیه‌کاو ئه‌وه‌گژیاى شارستانی(خه‌باتى مه‌ده‌نی) پێسه‌و گلێره‌وکه‌رده‌ى ئیمزای( ئیمزاو نزیکه‌و 1400 دڵسۆچێ زوانى هه‌ورامى په‌ى پارلمانوو کوردستانی) و داواو واناى و په‌روه‌ده به زوانى هه‌ورامى جه فێرگه‌کانه و وه‌رده‌س وسته‌ى ویه‌رى مێدیایى دادپه‌روه‌رانه په‌ى هه‌ورامى زوانه‌کا و....... تا ئیسه بێ جواوێ مه‌نێنێوه.
گرینگى زوانى ئه‌دایی
وه‌ڵته‌ر جى باره‌وه بابه‌تێوه‌م جه باره‌و گرنگى زوانى ئه‌دایى وه‌ڵاو که‌رده‌نه‌و. جه به‌شێوشه‌نه پى جۆره ئامان:
زوان نه ته‌نیا ئامرازوو پێوه‌ندى به‌ینوو مرۆڤه‌کان، به‌ڵکوو چانه‌یه گرنگته‌ر ئه‌رمانه‌روو فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکانێوه‌ن که قسێش په‌نه که‌را. زوان به‌شێوه گرنگ جه وێبیه‌ی(هویت) مرۆڤین و دنیاو ئاڎى نیشانه مدۆ و شیش که‌رۆوه. زوان دیاردێوه‌ن که پێسه‌و گیاندارێوه چه‌نى قسه‌په‌نه‌که‌ره‌کاش ژیوۆ. یاردیده‌روو ئاڎیشان په‌ى ئه‌شناساى دنیاو ده‌ورووبه‌ریشا و ئه‌نه‌یاواى جه دیارده کۆمه‌ڵایه‌تى و سروشتیه‌کا. زوان که‌ره‌سێوه‌ن په‌ى به‌روه‌سته‌ى هه‌ست و سۆز و هه‌رپاسه ویروو په‌یلواو مرۆڤی. ته‌ماموو ماناکا، به‌ها کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کا و به گردى سه‌روه‌تووسامانى مه‌عنه‌وى کۆمه‌ڵگاو مرۆڤایه‌تى جه ڕاو زوانیه‌و، چ به نویسیاى چ به واته‌ى و ده‌م به‌دم جه نه‌وێوه په‌ى نه‌وێوه‌ته‌رى ڤاڕیۆوه. مێژوو کۆمه‌ڵگاو مرۆڤایه‌تى هه‌ر به زوان تۆمار کریۆ و شى کریۆوه. عێلم و زانایى و ده‌سکه‌وته زانستیه‌کا، چ جه ویه‌روو ته‌کنیکینه و چ جه ویه‌ره کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانه، جه نه‌وێوه په‌ى نه‌وێوه‌ته‌رى هه‌ر به زوان ڤاڕیۆوه. ماناو دیارده‌کا و تاقیکریایه‌کاو(تجربیات) ژیواى ڕوانه‌ى که یاوا به مه‌ژگوو مرۆڤى و چاگه‌نه تۆمارێ کریا، ته‌شک(شکڵ) و نامێوه‌شا په‌ى دیارى کریۆ و چاگه‌نه یاگێ وێشا گێرا و نامێشا "ویر" ه‌ن، جه ڕاسیه‌نه ئى ته‌شک ونامێ هه‌ر ئا زوانه‌نه.
ئه‌دا به زوان کورپه‌که‌یش لاونۆوه و دنیاو ده‌ورووبه‌ریش په‌نه مشناسۆ و په‌روه‌رده‌ش که‌رۆ. زاڕۆیچ هه‌ر به زوان دیارده‌کا مشناسۆ و جه ماناکاشا یاوۆنه و بۆ به گیاندارێوه کۆمه‌ڵایه‌تی. هه‌ر چى وینگه‌وه زوانى ئه‌ڎایى مانا پێدا که‌رۆ و بۆ به به‌شێوه جیاوه‌نه‌کریا جه وێبیه‌و مرۆڤى و گرنگى پارێزنایش و گه‌شه په‌نه‌دایش به زه‌قى گنۆ وه‌رووچه‌ما. په‌شتگێرى جه پارێزناى زوانى ئه‌ڎایى ئه‌رکوو گردوو مرۆڤدۆسا و ئازادیوازا و دادپه‌روه‌ره‌کان و وێپارێزناى چى په‌شتگێریه هیچ پاساوێو هۆر نمه‌گێرۆ و قه‌بووڵیچ نمه‌کریۆ.
به په‌یلواو یۆهان ئاموس کۆمنیوسى که جه ئاستوو جه‌هانینه به تاته‌و په‌روه‌رده‌و فێرکه‌رده‌ى نۆباوی(مۆدێڕن) ئه‌شناسیان، په‌روه‌رده جه فێرگه‌نه به‌لاى که‌مه‌وه تا ١٢ ساڵه‌گى مشۆ به زوانى ئه‌ڎایى بۆ. زوانشناسێ و ده‌روونشناسێ سه‌له‌منانشا که زاڕۆ تا ١٢ ساڵه‌گى ئینا ده‌ورانوو ئه‌شناساى ده‌روبه‌رى و وێگونجناى دلێ کۆمه‌لگاینه. ئى پرۆسه به فێربیه‌ى زوانى ئه‌ڎایى ده‌س په‌نه‌که‌رۆ و هه‌ر پا زوانیه یاگێ وێش گێرۆ و سیستموو ویریش قه‌واره گێرۆ. سه‌روو بنه‌ماو ئى گرنگیه مافشناسه‌کێ فێربیه‌ى و پارێزناى و په‌روه‌رده به زوانى ئه‌ڎایى به مافێوه سه‌ره‌تایى جه مافه‌کاو مرۆڤى مدا قه‌ڵه‌م و مشۆ جه یاساو بنه‌ڕه‌تى گرد وه‌ڵاتێوه‌نه په‌سه‌ند کریۆ و به که‌رده ویه‌روو گه‌شه‌یش جه گرد ویه‌رێوه‌نه په‌ى ئاماده کریۆ.
سه‌روو ئى بنه‌مایا و تایبه‌تمه‌ندیا که په‌ى گه‌شه‌که‌رده‌ى که‌سایه‌تى زاڕۆى ده‌ورێو گه‌وره وینا، مافشناسه‌کێ و داکۆکیکه‌راو مافه‌کاو مرۆڤى سه‌روو په‌روه‌رده‌ى و واناى به زوانى ئه‌ڎایى پاگێراره و ئى مافیه به مافێو سه‌ره‌تایى و جیاوه‌نه‌کریا جه مرۆڤى مدا قه‌ڵه‌م. ئى مافه هه‌رپاسه جه ڕێککه‌وتنامه ته‌مامکه‌ره‌کاو جاڕنامه‌ى گه‌ردوونى مافه‌کاو مرۆڤى گونجیان. یونسکۆێج پى بۆنه‌وه گرد ساڵێو جه ڕۆ 21 فوریه‌ی، که به ڕۆ جه‌هانى زوانى ئه‌ڎایى نامێ نریان، سه‌روو پارێزناى ئى مافیه پاگیرى که‌رۆ و جه وه‌رپه‌رسه ده‌سه‌ڵاتداره‌کا، به تایبه‌ت جه وه‌ڵاته فره‌زوانیه‌کانه،داوا که‌رۆ که ئادیشایچ ئى مافیه دلێ یاساو بنه‌ڕه‌تى وێشانه گونجنا و که‌راش به یاسا و به‌یاسایچ چه‌نیش جماوه.
خه‌سارشناسى زوانه هه‌ڕه‌شه وه‌نه کریاکا
جه کۆمه‌ڵشناسى زوانینه(sociolinguistics)، زوانى هه‌ڕه‌شه وه‌نه کریا زوانێوه‌ن که جه فێرگه‌کانه، پێسه‌و زوانى ئه‌ڎایى په‌نه‌ش نمه‌ونیۆ، پاڵوو زوانه زاڵه‌کانه گنۆ په‌راوێزه‌و، ڕۆ به ڕۆ قسه‌په‌نه‌که‌رێش که‌مته‌رێ باوه و ئه‌ڎا و تاته‌یچ چه‌نى زاڕٶڵکاشا قسێش په‌نه نمه‌که‌را. ئى زوانه دماو نه‌وێوه فۆتیۆ و ملۆ ڕێزوو زوانه فۆتیایه‌کا.
یونسکۆ به تێرووته‌سه‌ڵى جه نه‌خشه زوانانه(UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger ) هه‌ڕه‌شێ فۆتیاى زواناش ڕێژه‌به‌ندى که‌رده‌ن و 6 قوناغێش په‌ى دیارى که‌رده‌ن:
1- زوانى پارێزیا(safe): ئى زوانه نه‌وه به نه‌وه به بێ هیچ له‌مپه‌ێ و گیروگرفتێو فاڕیۆوه وجه گردوو ویه‌ره‌کاو ژیواینه، پسه‌و په‌روه‌رده‌ى و ڕاوه‌به‌رى و مێدیایى و... هه‌رمانه‌ش په‌نه کریۆ.
2- زوانى خه‌ساروین (vulnerable): هه‌رچن ئى زوانه قسه‌په‌نه‌که‌رێ فرێش هه‌نێ وسینه به سینه و نه‌وه به نه‌وه فاڕیۆوه، به‌ڵام گه‌شه‌که‌رده‌یش سنورداره‌ن و زوانى ئیدارى ناوچه‌که‌یش نیه‌ن و جه فێرگه‌کانه په‌نه‌ش نمه‌ونیۆ و که‌مته‌ر هه‌رمانه‌ى ڕایاونه‌ریش(مێدیای) په‌نه کریۆ.
3- زوانى خه‌ساروه‌نه‌که‌وته (definitely endangered): ئى زوانه جه چوارچێوه‌و بنه‌ماڵه‌ینه پیسه‌و زوانى ئه‌دایى جه لاو ئه‌ڎا و تاته‌یه‌و فێروو زاڕۆڵا نمه‌کریۆ و زاڕۆڵێچ حه‌سابو زوانى ئه‌ڎاییش په‌ى نمه‌که‌را.
4- زوانى به جدى خه‌ساروه‌نه که‌وته (severely endangered): ئى زوانه ته‌نیا مرۆڤه به‌ته‌مه‌نه‌کا قسێش په‌نه که‌را. ئه‌ڎا و تاته تا ڕادێوه چه‌نه‌ش یاوانه، به‌ڵام نمه‌تاوا قسیش په‌نه که‌را و چه‌نى زاڕۆڵه‌کایچشا په‌نه‌ش نمه‌دوا. نه‌وه‌ى تازه‌یچ زوانى زاڵ و ده‌سه‌ڵاتدار فێر بۆ.
5- زوانى سه‌ره‌مه‌رگ (critically endangered): ئى زوانه قسه‌په‌نه‌که‌رێ یه‌کجار که‌مێش هه‌نێ و ئادێچ که‌سانێ به‌ته‌مه‌نێنێ و ته‌نانه‌ت سه‌روو زوانه‌که‌یچشارا زاڵێ نیه‌نێ.
6- زوانى مه‌رده (extinct): ئى زوانه به ته‌مامى فوتیان و ئیتر قسه‌په‌نه‌که‌رێش نه‌مه‌نێنێ
ڕێژه‌به‌ندى 2 تا 5ى گنا چێروو چه‌تره‌و زوانه هه‌ڕه‌شه وه‌نه کریایه‌کا.
هۆکارێ کزبیه‌ى و فۆتیاى زوانه‌کا
به پاو په‌یجوری(Cambridge Handbook of Endangered Languages) 4 فاکتورێ سه‌ره‌کیێ با به هۆکاروو فوتیاى و هه‌ڕه‌شێ سه‌روو زوانه بێ ده‌سه‌ڵاته‌کا.
1- کاره‌ساتێ سرووشتیه پێسه‌و بوومه‌له‌رزه‌ى و سونامى و ئه‌وراى و ده‌ردووبه‌ڵاى وه‌روه‌ڵاو و گردگیر که ڕه‌نگه‌ن جه ماوێو کورته‌نه ده‌یان هه‌زار مرۆڤێ دلێنه به‌را.
2- جه‌نگ و ژێنۆساید(گه‌ل کوشی، ره‌گه‌زکوشی)
3- گوشار و زه‌بروزه‌نگى ئاشکراى نه‌ته‌وه‌په‌رستى و شۆوینیسمى زوانى و په‌یڕه‌و که‌رده‌ى سیاسه‌تو تاونایه‌و جه لاو ده‌سه‌ڵاتدارێ و فه‌رمانڕه‌واێ وه‌ڵاتێوه فره زوانینه.
4- بره‌وداى به زوانوو ده‌سه‌ڵاتى و فه‌راهه‌م که‌رده‌ى ئێمکاناتى فه‌رهه‌نگى و ئابورى و سیاسى په‌ى گه‌شه‌و ئى زوانه زاڵه‌یه و بێ به‌ش که‌رده‌ى زوانه‌کاته‌رى چى ئێمکانیاتا.
موختار که‌ریمی- ئاڵمان
زوان نه ته‌نیا ئامرازوو پێوه‌ندى به‌ینوو مرۆڤه‌کان، به‌ڵکوو چانه‌یه گرنگته‌ر ئه‌رمانه‌روو فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکانێوه‌ن که قسێش په‌نه که‌را. زوان به‌شێوه گرنگ جه وێبیه‌ی(هویت) مرۆڤین و دنیاو ئادى نیشانه مدۆ و شیش که‌رۆوه.
یۆ چى زوانه که که‌وته‌ن وه‌رو هه‌ڕه‌شێ سیاسه‌توو زوانکوشى داگیرکه‌راو وه‌ڵاته‌که‌یما، زوانى هه‌ورامین، که نه ته‌نیا کۆنته‌رین زوانى نووسیا و وچیاى مه‌حاڵه کوردستانیه‌کان، به‌ڵکوو یۆ جه کۆنته‌رین زوانه ئێرانیه‌کایچه‌ن. ئى زوانه کۆنه‌و هه‌ورامیه‌کا به گردوو بایه‌خى ویه‌رده‌یی(مێژویی) و ئه‌ده‌بى هه‌زاران ساڵه‌ێشه‌و که‌وته‌ن وه‌روو زه‌برو و ئه‌سته‌مى دوه‌لایه‌نه‌ى زوانی.
یونسکۆ(UNESCO) هۆکاروو ئى زوانفۆتیایه گێڵنۆوه په‌ى گه‌مه‌ى سیاسى و سیاسه‌تى چه‌وتى کۆمه‌ڵایه‌تى و فه‌رهه‌نگى وه‌راوه‌روو زوانه بێ ده‌سه‌ڵاته‌کا و ناداڎپه‌روه‌رى زوانى ده‌سه‌ڵاتداره زاڵ و ملهۆڕه‌کا.
به پاو ڕاپۆرتوو یونسکۆی(UNESCO) جه 6000 زوانێ که تا ئارۆ مه‌نێنێ و که‌م تا فره په‌نه‌شا منویسیۆ و قسێشا په‌نه کریا، نیمه‌شا که‌وتێنێ وه‌روو هه‌ڕه‌شێ فوتیای. دوێ حه‌فتێ جارێو زوانێو فوتیۆ و دلێنه مشۆ. نامێ 2474 زوانا ئینا دلێ ئه‌تله‌سوو(نه‌خشه) زواناو یونسکۆینه که هه‌ڕه‌شێ نه‌مه‌نه‌یشا ئینا سه‌ره‌و. هه‌رپاسه نامێ 230 زوانا دلێ ئى ئه‌تله‌سینه هه‌نه که جه ساڵه‌و 1950 یه‌و تا ئیسه به ته‌مامى فوتیاینێ. 200 زوانێ جه یه‌رێ(3) نه‌وێ ویه‌ردێنه دلێنه شیه‌نێ. هه‌ڕه‌شێ فوتیاى سه‌رو 1700 زوانا فره جدین. زیاته‌ر جه 600 زوانێ که‌وتێنێ په‌راوێزه‌و و هیچ هه‌رمانێوه‌شا په‌نه نمه‌که‌ریۆ. زیاته‌ر جه نیمه‌و ئى 6000 زوانه‌یه، زوانوو ئا که‌مینانه که که‌مته‌ر جه 10000 قسه‌په‌نه‌که‌رێشا هه‌نێ. یونسکۆ(UNESCO) هۆکاروو ئى زوانفۆتیایه گێڵنۆوه په‌ى گه‌مه‌ى سیاسى و سیاسه‌تى چه‌وتى زوانى و کۆمه‌ڵایه‌تى و فه‌رهه‌نگى وه‌راوه‌روو زوانه بێ ده‌سه‌ڵاته‌کا و نادادپه‌روه‌رى زوانى ده‌سه‌ڵاتداره زاڵ و ملهۆڕه‌کا.
ده‌ورانوو فره‌ته‌رین ژماره‌و زوانا جه ئاستوو جه‌هانینه گێڵۆوه په‌ى سه‌ده‌و 15 زایینى وه‌ڵێ ده‌سپه‌نه‌که‌رده‌و ده‌ورانوو کۆلۆنیالیسمى گه‌ردوونى زلهێزه‌کا جه ئافریقا و ئاسیا و ئامریکاى لاتین و ئامریکاى باشوو و ئۆسته‌رالیاینه. به باڵاده‌سى کۆلۆنیالیسته‌کا سه‌پناى زوانه‌کاشا جه ناوچه چێرده‌سه‌کاشانه ده‌سش په‌نه که‌رد و زوانه یانه‌ویه‌کا(محلی) وزیاى په‌راوێزه‌و. ئى سیاسه‌ته کۆلۆنیالیستیه جه لاو داگیرکه‌راو کوردستانیچه‌و په‌ێڕه‌و کریا و زوانه کوردیه‌کا جه گردوو به‌شه‌کاو کوردستانیه‌نه که‌وتێ وه‌روو سیاسه‌توو زوانکوشی(Linguicide) کۆلۆنیالیسته ناوچه‌یه‌کا.
یۆ چى زوانا که جه پاڵوو زوانه کوردستانیه‌کانه که‌وته‌ن وه‌رو هه‌ڕه‌شێ سیاسه‌توو زوانکوشى داگیرکه‌راو وه‌ڵاته‌که‌یما، زوانى هه‌ورامین، که نه ته‌نیا کۆنته‌رین زوانى نووسیا و وچیاى ئى مه‌حاڵه کوردستانیانه، به‌ڵکوو یۆ جه کۆنته‌رین زوانه ئێرانیه‌کایچه‌ن. کۆنته‌رین به‌ڵگه‌ى نووسیا قه‌واڵه‌کاو هه‌ورامانیه‌نێ که زیاته‌ر جه 2100 ساڵێ چیوه‌ڵته‌ر نوسیاێنێ و ئیسه ئیناى جه یۆ جه‌موزه‌خانه‌کاو شاروو له‌نده‌نی. په‌ڕاو(کتێب)و پیرۆزو ئایینوو یارسان و کاکه‌یه‌کا، که کۆنته‌رین ئایینوو کوردان، به هه‌ورامى نوسیان. به په‌یلواو فره که‌سێ شاره‌زاێ و باوه‌ڕمه‌ندێ ئه‌وێستا به زوانى کۆنى هه‌ورامى نووسیان. هێڕشوو عه‌ره‌به‌کا په‌ى کوردستانى و ئێرانى و ئاکامى وناڵیو ئى هێڕشیه به هه‌ورامى تۆمار کریان:
هۆرمزگان ڕمان، ئاتران کوژان وێشان شارده‌وه گه‌وره‌ى گه‌وره‌کان
زورکارى ئاره‌ب کردنه خاپوور گونا و پاڵه‌ى هه‌تا شاره‌زوور
شه‌ن و که‌نیکا وه دیل بشینا مه‌رد ئازا تلیا وه‌ڕووى هونیا
ڕه‌وشى زه‌ده‌شت مانۆوه بێ که‌س به‌زیکا نیکا هورمز و هیچ که‌س
دوکتور محمد معین گلێره‌وکه‌روو واچه(واژه)نامه‌ى فارسى (فرهنگ معین) جه باره‌و زوانى هه‌ورامیه‌و منویسۆ: " براى ئشنایى بیشتر با زبان پهلوى باستان زبان کردى اورامى یک منبع مهم است. پهلوى با وزنى بخصوص و همانند گورانى خوانده شده است وگاهى ئن را پهلوى وبرخى اوقات ئن را اورامه، اورامن و اورامنانیان میگفته اند.
شاید براى دریافت این موچوع که، اورمنان، همان گونه‌ى فارسى (هورامه نان) اورامى است و با واژه‌ى (هه ورامان) یکى است، به تلاش چندانى نیاز نباشد. هورامه‌نان – هورامانان = هور + امان (امدند) + ئن – زمان گلوع خورشید. همچنان که میگویند: (به یانیان) بامدادان، (ئیواران) زمان عصر".
حسن عمید گلێره‌وکه‌روو واچه‌نامه‌و فارسی(فرهنگ عمید) ماچۆ: " اورامان، اورامین، اورامه، یکى از ێ‌هنگهاى قدیم موسیقی، یکى از ێ‌هنگهاى فارسیان که اشعار ئنرا به زبان پهلوى یا لهجه‌هاى محلى فهلویات میخواندند. لحن اورامین و بیت پهلوى زخمه رود و سماع خسروى (بندار رازی)."
ئى زوانه کۆنه‌و هه‌ورامیه‌کا به گردوو بایه‌خى ویه‌رده‌یی(مێژویی) و ئه‌ده‌بى هه‌زاران ساڵه‌ێشه‌و که‌وته‌ن وه‌روو زه‌برو و ئه‌سته‌مى دوه‌لایه‌نه‌ى زوانی. جه لایه‌وه زه‌برى کۆلۆنیالیستانه‌و داگیرکه‌راو کوردستانى و جه لایه‌ته‌ریچه‌و جه لاو ده‌سه‌ڵاتوو باشوروو کوردستانى و بڕێو جه حێزبه‌کاو وه‌رکه‌ته‌و کوردستانى به‌لاى که‌مه‌وه وزیان په‌شته‌و گۆشى و ڕاو گه‌شه‌که‌رده‌یش په‌نه نمه‌دریۆ و ته‌نانه‌ت بڕێو لایه‌نى وه‌رچه‌م ته‌سکێ و ناوچه‌گه‌راێ به ئاشکارا دژایه‌تى و وه‌رگێریش چه‌نه که‌را. ئاگادارکه‌رده‌ى دڵسۆچانه‌و هه‌ورامیه‌کاو ئه‌وه‌گژیاى شارستانی(خه‌باتى مه‌ده‌نی) پێسه‌و گلێره‌وکه‌رده‌ى ئیمزای( ئیمزاو نزیکه‌و 1400 دڵسۆچێ زوانى هه‌ورامى په‌ى پارلمانوو کوردستانی) و داواو واناى و په‌روه‌ده به زوانى هه‌ورامى جه فێرگه‌کانه و وه‌رده‌س وسته‌ى ویه‌رى مێدیایى دادپه‌روه‌رانه په‌ى هه‌ورامى زوانه‌کا و....... تا ئیسه بێ جواوێ مه‌نێنێوه.
گرینگى زوانى ئه‌دایی
وه‌ڵته‌ر جى باره‌وه بابه‌تێوه‌م جه باره‌و گرنگى زوانى ئه‌دایى وه‌ڵاو که‌رده‌نه‌و. جه به‌شێوشه‌نه پى جۆره ئامان:
زوان نه ته‌نیا ئامرازوو پێوه‌ندى به‌ینوو مرۆڤه‌کان، به‌ڵکوو چانه‌یه گرنگته‌ر ئه‌رمانه‌روو فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکانێوه‌ن که قسێش په‌نه که‌را. زوان به‌شێوه گرنگ جه وێبیه‌ی(هویت) مرۆڤین و دنیاو ئاڎى نیشانه مدۆ و شیش که‌رۆوه. زوان دیاردێوه‌ن که پێسه‌و گیاندارێوه چه‌نى قسه‌په‌نه‌که‌ره‌کاش ژیوۆ. یاردیده‌روو ئاڎیشان په‌ى ئه‌شناساى دنیاو ده‌ورووبه‌ریشا و ئه‌نه‌یاواى جه دیارده کۆمه‌ڵایه‌تى و سروشتیه‌کا. زوان که‌ره‌سێوه‌ن په‌ى به‌روه‌سته‌ى هه‌ست و سۆز و هه‌رپاسه ویروو په‌یلواو مرۆڤی. ته‌ماموو ماناکا، به‌ها کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کا و به گردى سه‌روه‌تووسامانى مه‌عنه‌وى کۆمه‌ڵگاو مرۆڤایه‌تى جه ڕاو زوانیه‌و، چ به نویسیاى چ به واته‌ى و ده‌م به‌دم جه نه‌وێوه په‌ى نه‌وێوه‌ته‌رى ڤاڕیۆوه. مێژوو کۆمه‌ڵگاو مرۆڤایه‌تى هه‌ر به زوان تۆمار کریۆ و شى کریۆوه. عێلم و زانایى و ده‌سکه‌وته زانستیه‌کا، چ جه ویه‌روو ته‌کنیکینه و چ جه ویه‌ره کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کانه، جه نه‌وێوه په‌ى نه‌وێوه‌ته‌رى هه‌ر به زوان ڤاڕیۆوه. ماناو دیارده‌کا و تاقیکریایه‌کاو(تجربیات) ژیواى ڕوانه‌ى که یاوا به مه‌ژگوو مرۆڤى و چاگه‌نه تۆمارێ کریا، ته‌شک(شکڵ) و نامێوه‌شا په‌ى دیارى کریۆ و چاگه‌نه یاگێ وێشا گێرا و نامێشا "ویر" ه‌ن، جه ڕاسیه‌نه ئى ته‌شک ونامێ هه‌ر ئا زوانه‌نه.
ئه‌دا به زوان کورپه‌که‌یش لاونۆوه و دنیاو ده‌ورووبه‌ریش په‌نه مشناسۆ و په‌روه‌رده‌ش که‌رۆ. زاڕۆیچ هه‌ر به زوان دیارده‌کا مشناسۆ و جه ماناکاشا یاوۆنه و بۆ به گیاندارێوه کۆمه‌ڵایه‌تی. هه‌ر چى وینگه‌وه زوانى ئه‌ڎایى مانا پێدا که‌رۆ و بۆ به به‌شێوه جیاوه‌نه‌کریا جه وێبیه‌و مرۆڤى و گرنگى پارێزنایش و گه‌شه په‌نه‌دایش به زه‌قى گنۆ وه‌رووچه‌ما. په‌شتگێرى جه پارێزناى زوانى ئه‌ڎایى ئه‌رکوو گردوو مرۆڤدۆسا و ئازادیوازا و دادپه‌روه‌ره‌کان و وێپارێزناى چى په‌شتگێریه هیچ پاساوێو هۆر نمه‌گێرۆ و قه‌بووڵیچ نمه‌کریۆ.
به په‌یلواو یۆهان ئاموس کۆمنیوسى که جه ئاستوو جه‌هانینه به تاته‌و په‌روه‌رده‌و فێرکه‌رده‌ى نۆباوی(مۆدێڕن) ئه‌شناسیان، په‌روه‌رده جه فێرگه‌نه به‌لاى که‌مه‌وه تا ١٢ ساڵه‌گى مشۆ به زوانى ئه‌ڎایى بۆ. زوانشناسێ و ده‌روونشناسێ سه‌له‌منانشا که زاڕۆ تا ١٢ ساڵه‌گى ئینا ده‌ورانوو ئه‌شناساى ده‌روبه‌رى و وێگونجناى دلێ کۆمه‌لگاینه. ئى پرۆسه به فێربیه‌ى زوانى ئه‌ڎایى ده‌س په‌نه‌که‌رۆ و هه‌ر پا زوانیه یاگێ وێش گێرۆ و سیستموو ویریش قه‌واره گێرۆ. سه‌روو بنه‌ماو ئى گرنگیه مافشناسه‌کێ فێربیه‌ى و پارێزناى و په‌روه‌رده به زوانى ئه‌ڎایى به مافێوه سه‌ره‌تایى جه مافه‌کاو مرۆڤى مدا قه‌ڵه‌م و مشۆ جه یاساو بنه‌ڕه‌تى گرد وه‌ڵاتێوه‌نه په‌سه‌ند کریۆ و به که‌رده ویه‌روو گه‌شه‌یش جه گرد ویه‌رێوه‌نه په‌ى ئاماده کریۆ.
سه‌روو ئى بنه‌مایا و تایبه‌تمه‌ندیا که په‌ى گه‌شه‌که‌رده‌ى که‌سایه‌تى زاڕۆى ده‌ورێو گه‌وره وینا، مافشناسه‌کێ و داکۆکیکه‌راو مافه‌کاو مرۆڤى سه‌روو په‌روه‌رده‌ى و واناى به زوانى ئه‌ڎایى پاگێراره و ئى مافیه به مافێو سه‌ره‌تایى و جیاوه‌نه‌کریا جه مرۆڤى مدا قه‌ڵه‌م. ئى مافه هه‌رپاسه جه ڕێککه‌وتنامه ته‌مامکه‌ره‌کاو جاڕنامه‌ى گه‌ردوونى مافه‌کاو مرۆڤى گونجیان. یونسکۆێج پى بۆنه‌وه گرد ساڵێو جه ڕۆ 21 فوریه‌ی، که به ڕۆ جه‌هانى زوانى ئه‌ڎایى نامێ نریان، سه‌روو پارێزناى ئى مافیه پاگیرى که‌رۆ و جه وه‌رپه‌رسه ده‌سه‌ڵاتداره‌کا، به تایبه‌ت جه وه‌ڵاته فره‌زوانیه‌کانه،داوا که‌رۆ که ئادیشایچ ئى مافیه دلێ یاساو بنه‌ڕه‌تى وێشانه گونجنا و که‌راش به یاسا و به‌یاسایچ چه‌نیش جماوه.
خه‌سارشناسى زوانه هه‌ڕه‌شه وه‌نه کریاکا
جه کۆمه‌ڵشناسى زوانینه(sociolinguistics)، زوانى هه‌ڕه‌شه وه‌نه کریا زوانێوه‌ن که جه فێرگه‌کانه، پێسه‌و زوانى ئه‌ڎایى په‌نه‌ش نمه‌ونیۆ، پاڵوو زوانه زاڵه‌کانه گنۆ په‌راوێزه‌و، ڕۆ به ڕۆ قسه‌په‌نه‌که‌رێش که‌مته‌رێ باوه و ئه‌ڎا و تاته‌یچ چه‌نى زاڕٶڵکاشا قسێش په‌نه نمه‌که‌را. ئى زوانه دماو نه‌وێوه فۆتیۆ و ملۆ ڕێزوو زوانه فۆتیایه‌کا.
یونسکۆ به تێرووته‌سه‌ڵى جه نه‌خشه زوانانه(UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger ) هه‌ڕه‌شێ فۆتیاى زواناش ڕێژه‌به‌ندى که‌رده‌ن و 6 قوناغێش په‌ى دیارى که‌رده‌ن:
1- زوانى پارێزیا(safe): ئى زوانه نه‌وه به نه‌وه به بێ هیچ له‌مپه‌ێ و گیروگرفتێو فاڕیۆوه وجه گردوو ویه‌ره‌کاو ژیواینه، پسه‌و په‌روه‌رده‌ى و ڕاوه‌به‌رى و مێدیایى و... هه‌رمانه‌ش په‌نه کریۆ.
2- زوانى خه‌ساروین (vulnerable): هه‌رچن ئى زوانه قسه‌په‌نه‌که‌رێ فرێش هه‌نێ وسینه به سینه و نه‌وه به نه‌وه فاڕیۆوه، به‌ڵام گه‌شه‌که‌رده‌یش سنورداره‌ن و زوانى ئیدارى ناوچه‌که‌یش نیه‌ن و جه فێرگه‌کانه په‌نه‌ش نمه‌ونیۆ و که‌مته‌ر هه‌رمانه‌ى ڕایاونه‌ریش(مێدیای) په‌نه کریۆ.
3- زوانى خه‌ساروه‌نه‌که‌وته (definitely endangered): ئى زوانه جه چوارچێوه‌و بنه‌ماڵه‌ینه پیسه‌و زوانى ئه‌دایى جه لاو ئه‌ڎا و تاته‌یه‌و فێروو زاڕۆڵا نمه‌کریۆ و زاڕۆڵێچ حه‌سابو زوانى ئه‌ڎاییش په‌ى نمه‌که‌را.
4- زوانى به جدى خه‌ساروه‌نه که‌وته (severely endangered): ئى زوانه ته‌نیا مرۆڤه به‌ته‌مه‌نه‌کا قسێش په‌نه که‌را. ئه‌ڎا و تاته تا ڕادێوه چه‌نه‌ش یاوانه، به‌ڵام نمه‌تاوا قسیش په‌نه که‌را و چه‌نى زاڕۆڵه‌کایچشا په‌نه‌ش نمه‌دوا. نه‌وه‌ى تازه‌یچ زوانى زاڵ و ده‌سه‌ڵاتدار فێر بۆ.
5- زوانى سه‌ره‌مه‌رگ (critically endangered): ئى زوانه قسه‌په‌نه‌که‌رێ یه‌کجار که‌مێش هه‌نێ و ئادێچ که‌سانێ به‌ته‌مه‌نێنێ و ته‌نانه‌ت سه‌روو زوانه‌که‌یچشارا زاڵێ نیه‌نێ.
6- زوانى مه‌رده (extinct): ئى زوانه به ته‌مامى فوتیان و ئیتر قسه‌په‌نه‌که‌رێش نه‌مه‌نێنێ
ڕێژه‌به‌ندى 2 تا 5ى گنا چێروو چه‌تره‌و زوانه هه‌ڕه‌شه وه‌نه کریایه‌کا.
هۆکارێ کزبیه‌ى و فۆتیاى زوانه‌کا
به پاو په‌یجوری(Cambridge Handbook of Endangered Languages) 4 فاکتورێ سه‌ره‌کیێ با به هۆکاروو فوتیاى و هه‌ڕه‌شێ سه‌روو زوانه بێ ده‌سه‌ڵاته‌کا.
1- کاره‌ساتێ سرووشتیه پێسه‌و بوومه‌له‌رزه‌ى و سونامى و ئه‌وراى و ده‌ردووبه‌ڵاى وه‌روه‌ڵاو و گردگیر که ڕه‌نگه‌ن جه ماوێو کورته‌نه ده‌یان هه‌زار مرۆڤێ دلێنه به‌را.
2- جه‌نگ و ژێنۆساید(گه‌ل کوشی، ره‌گه‌زکوشی)
3- گوشار و زه‌بروزه‌نگى ئاشکراى نه‌ته‌وه‌په‌رستى و شۆوینیسمى زوانى و په‌یڕه‌و که‌رده‌ى سیاسه‌تو تاونایه‌و جه لاو ده‌سه‌ڵاتدارێ و فه‌رمانڕه‌واێ وه‌ڵاتێوه فره زوانینه.
4- بره‌وداى به زوانوو ده‌سه‌ڵاتى و فه‌راهه‌م که‌رده‌ى ئێمکاناتى فه‌رهه‌نگى و ئابورى و سیاسى په‌ى گه‌شه‌و ئى زوانه زاڵه‌یه و بێ به‌ش که‌رده‌ى زوانه‌کاته‌رى چى ئێمکانیاتا.
ئەم وتارە گوزارشتە لە رای نوسەر و جەماوەر نیوز لێی بەرپرس نیە
وتار
-
ڕه‌وشى ڕۆژنامه‌نوسى کوردى یان جیهانی
07.02.2024 -
ره‌گه‌ز گۆڕین کارێکى قێزه‌وه‌ن و شووره‌ییه
29.01.2024 -
سوکایه‌تى و بێڕێزى له‌پاى چی؟
10.01.2024
زۆرترین خوێندراو
- ڕۆژ
- هەفتە
- مانگ