موختار که‌ریمى - ئاڵمان

ڕۆ سێنزه‌و مانگه‌و  پاژه‌ره‌ژی( یه‌رێ مانگه‌و مه‌ی) گرد ساڵێو ڕۆ گه‌ردوونى ئازادى چاپه‌مه‌نین. ئى ڕۆه‌(3 مانگه‌و مه‌ی)  جه‌ ڕۆ 20 دێسامبروو ساڵه‌و 1993 جه‌ لاو  ڕیکوزیاو یونسکۆى سه‌ر به‌ ڕێکوزیاو نه‌ته‌وه‌ یۆگێرته‌کا جه‌ گلێره‌وبه‌ى گردى ئى ڕێکوزیایه‌  پێسه‌و ڕۆ گه‌ردوونى ئازادى چاپه‌مه‌نى ده‌سنیشان کریا.  هۆکار، و ویه‌رده‌و ده‌سنیشانکه‌رده‌ى  ئى ڕۆیه‌ گێڵۆه‌ په‌ى جاڕنامه‌و یونسکۆی، ئه‌شناسیا به‌ جاڕنامه‌و شاروو ویندهۆکى جه‌ وه‌لاتوو نامیبیاى که‌ ڕۆ سێنزه‌و مانگه‌و پاژه‌ره‌ژو ساڵه‌و 1991ى چا شاره‌نه‌  لوا ڕاوه‌. جه‌ ساله‌و 1994یه‌و گرد ساڵێو چى ڕۆنه‌ به‌ سێمینارێ و مه‌راسمێ جۆراوجۆرێ باسوو ئازادى چاپه‌مه‌نى  و ڕۆنامه‌وانى و گیروگرفتێ و وه‌ربه‌سێ پێشه‌و ڕۆنامه‌وانى  و بارودۆخو چاپه‌مه‌نیه‌کا جه‌ سه‌رانسه‌رو دنیاینه‌ کریۆ.                                
  یونسکۆ جه‌ یاساو تایبه‌ت به‌ ئازادى چاپه‌مه‌نى وێشه‌نه‌ به‌ تێروته‌سه‌ڵى باسوو چه‌نى ڕاوه‌لواى و ده‌سه‌به‌ر که‌رده‌ى ئازادى چاپه‌مه‌نى شى که‌رۆوه‌  وپاگێرى سه‌رو ئازادى ڕاپۆرت داى  و ڕاپۆرت نویسته‌ى په‌ى به‌روه‌سته‌ى ڕاسیه‌کا، پسه‌و بنه‌ماو سیستێموو دێمۆکراسى  که‌رۆ.  ئى ڕێکوزیا هه‌رپاسه‌ گرینگیه‌و تایبه‌ت مدۆ به‌ هه‌رمانه‌ى زانستیانێ و هه‌ر پاسه‌ سه‌ربه‌وێ بیه‌ى ده‌سگاه‌ ڕایاونه‌ره‌کا و دووره‌و وسته‌یشا جه‌ ده‌سه‌ڵاتى سیاسی.
 جه‌ ویه‌ردێو نه‌ فره‌ دووریچه‌نه‌  ده‌موده‌سگاو چاپه‌مه‌نى فره‌ته‌ر به‌ به‌رهه‌مه‌ چاپکریایه‌کا وچیێ، پێسه‌و ڕۆنامه‌ی، گۆڤاری، په‌ڕتۆکێ(کتێبێ)، پلاکاتێ، برۆشۆرێ و....هتد. ئارۆ جه‌ چوارچێوه‌و ئى نامێنه‌ رادیۆ و ته‌له‌ڤزیۆن و ماباقى ڕایاونه‌ره‌ گردیه‌کا، پێسه‌و ڕایاونه‌ره‌ دیجیتاڵیه‌کایچ ڕاشا کریاینه‌وه‌. به‌ گردى و به‌ کورتى ده‌موده‌سگاو چاپه‌مه‌نى پا ڕایاونه‌را وچیۆ که‌ جه‌ ڕاو ده‌سکرده‌ تێکنیکیه‌کاوه‌ به‌ مه‌خسه‌دوو زانیارى یاونای، ویروڕا وه‌شکه‌رده‌ی، چه‌مدارى ده‌سه‌ڵاتی، ڕه‌خنه‌گێرته‌ى جه‌ ده‌سه‌لاتى و یان لایه‌نێو، هۆشیارکه‌رده‌یه‌و کۆمه‌ڵه‌گاى سه‌رقاڵێنێ وچه‌نى تاکى و چه‌نى کۆمه‌ڵى ئیناى جه‌ پێوه‌ندى به‌یناوبه‌ینى یان به‌رده‌وامینه‌. ڕایاونه‌ره‌ گردیه‌کا ئارۆ په‌ى وێشا ده‌سه‌ڵاتێو مرمانا که‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتى چواره‌م نامێ بریۆ. ئه‌رکوو ئى ڕایاونه‌را جه‌ ڕاسیه‌نه‌ یاوناى زانیارى و.. به‌ گلێرگه‌ین به‌ شێوازێو بابه‌تیانه‌ و شاره‌زایانه‌وگردیاوایانه‌
 گڵیرگه‌ مشۆ چى ڕایاونه‌را و بابه‌ته‌که‌شا و زوانیشا خاس بیاوۆنه‌ و چى ڕایوه‌ جه‌ پێوه‌ندیه‌ گلێرگه‌یه‌کا، جه‌ دیارده‌ کۆمه‌ڵایه‌تى و سیاسى و ئابوورى و... یاوۆنه‌، تا بتاوۆ وێش و ئه‌وه‌جه‌کاش و به‌رژه‌وه‌ندیه‌کاش دلێ ئى گلێرگه‌ینه‌ بێزۆوه‌  و دۆس و دژمنو وێش بشناسۆ و جه‌ واته‌مانى سیاسى (دیسکورس) و ڕوه‌دایه‌ سیاسیه‌کا و ئه‌وه‌فاڕیا گلێرگه‌یه‌کا به‌ش به‌ حاڵوو وێش به‌شدار بۆ و شۆنى وێش بنیۆره‌. چى وینگه‌وه‌ مشۆ ڕایاونه‌ره‌ گردیه‌کا وه‌ڵ جه‌ گردچیه‌نه‌ سه‌ربه‌وێ و بێلایه‌نى با، هه‌ست و سۆزوو تایبه‌تى وێشا تێکه‌ڵ به‌ هه‌رمانه‌ى ڕایاونه‌ریشا نه‌که‌را، ویر و په‌یلواێ جیاوازێ وه‌ڵا که‌راوه‌  و دووره‌په‌رێزێ با جه‌ نرخناى ئى په‌یلوایه‌ جیاوازا. ئى نرخنایه‌ بنیاره‌ په‌ى تاک و کۆمه‌ڵی. چوون بیه‌ى  ویر و په‌یلواێ جیاوازێ  یۆ جه‌ کۆڵه‌که‌ هه‌ره‌ گرینگه‌کاو سیستێمه‌ دیمۆکراتیکه‌کانه‌.
 فره‌په‌یلوایى (پلوورالیسمى په‌یلوایی) بۆ به‌ هۆکاروو ئانه‌یه‌ که‌ تاک و کۆمه‌ل په‌ى چاره‌سه‌رى کێشه‌ سیاسى و ئابوورى و کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کاشا ڕاچارێ جۆراوجۆرێشا وه‌رووده‌سینه‌ با، تا بتاوا گردیشا به‌رئاورد که‌را و باشته‌رین ڕاچارى په‌ى وێشا و گلێرگه‌یشا هۆرچنا. ئه‌گه‌ر ئى حاڵه‌ته‌ فره‌په‌یلوایه‌ جه‌ گلێرگه‌نه‌ نه‌بۆ و تاک و کۆمه‌ڵ ده‌رفه‌توو هۆرچنیه‌یشا نه‌بۆ، به‌ ویر و په‌یلواى تایبه‌توو وێشاوه‌ به‌شدارێ ئه‌وه‌فاڕیایه‌ سیاسیه‌کا نه‌با، ئیتر ویه‌روو بڕیارداى گلێرگه‌یى نمه‌مه‌نۆ و هیچ مدرامانێو کۆمه‌ڵایه‌تى وه‌ش نمه‌بۆ. جه‌  گلێرگایه‌ چیمنه‌نه‌ ڕا په‌ى دیکتاتۆرى و ملهۆڕى  ده‌سه‌ڵاداره‌کا وه‌شه‌ بۆ و گه‌نده‌ڵى سیاسى و کۆمه‌ڵایه‌تى و ئابوورى و.. باڵى نه‌گریسش کێشۆ سه‌رو گلێرگه‌یره‌.  
هه‌ر وه‌ڵاتیو په‌ى وێش به‌ پاو وه‌ڵکه‌وته‌ى کۆمه‌ڵایه‌تى و یا سیستێمى سیاسى وێش شه‌رت و مه‌رجێ تایبه‌تێ وێش په‌ى ئازادى یان وه‌ربه‌سى چاپه‌مه‌نى هه‌نێ.  من چیگه‌نه‌ کورته‌ ئیشارێو به‌ بنه‌ماکاو یاساو چاپه‌مه‌نى (پرێسه‌کۆدێکس)و ئاڵمانى که‌روو. پرێسه‌کۆدێکس یان "یاساێ بنه‌ڕه‌تى چاپه‌مه‌نی" ئا بنه‌مایانێ که‌ شۆراو چاپه‌مه‌نى ئاڵمانى جه‌ ساڵه‌و 1973 پسه‌سه‌ند و وه‌ڵاوش که‌ردێنێوه‌ .

1-ڕاس واته‌ى و ڕیز گێرته‌ى جه‌ به‌ها مرۆڤیه‌کا 
 ڕاس واته‌ى و ڕاس نویسته‌ى و ڕێزگیرته‌ى جه‌ به‌ها مرۆڤیه‌کا و یاوناى زانیارى و ئاگادارى ڕاس و بێ که‌م وکوڕى به‌  ویروڕاى گردى  یۆ جه‌ ئه‌رکه‌ گرینگه‌کاو  ده‌م وده‌سگا چاپه‌مه‌نیه‌کان. هه‌ر که‌سێو که‌ چى ویه‌ره‌نه‌ و سه‌روو ئى بنه‌مایه‌  وه‌رپه‌رسانه‌ هه‌رمانه‌ که‌رۆ، تاوۆ یاگێ شیاێ و متمانه‌ په‌نه‌که‌ریایى ئى ڕایاونه‌را  پارێزنۆ.
            
2-وردوینی(دقت)  
 په‌یجۆرى وردوینانه‌ جه‌ هه‌رمانه‌و ڕایاونه‌رینه‌  فره‌ په‌یوازه‌ن و وێپارێزناى چى هه‌رمانێ وردوینانێ شکۆ ده‌سگاو ڕایاونه‌رى مارۆره‌ واری. هه‌ر بابه‌ت و زانیاریه‌و چه‌نى ته‌ک به‌ ته‌کوو واته‌کاشا(واژه‌)، و هه‌رپاسه‌ چه‌نى وێنێ و گرافیک و... مشۆ به‌ وردوینى هۆرچنیا، ڕاسیشا په‌شتراس کریۆوه‌ و و سه‌له‌میۆ، ئیجا وه‌ڵاوێ کریاوه‌. دلێنه‌ و کاکڵه‌و ئى هه‌واڵ و زانیارى و وێنه‌ و... مشۆ پێسه‌و وێشا بۆ و نمه‌بۆ به‌ سه‌لێقه‌و هه‌واڵنووسى پێج و په‌ناش وزیۆنه‌ و فاڕیۆ. ئه‌گه‌ر هه‌واڵێو یان باسێو به‌ دڵنایه‌وه‌ په‌شتڕاس نه‌کریابۆوه‌ مشۆ پێسه‌و هه‌واڵێو یان باسێو په‌شتراس نه‌کریاى باسش وه‌نه‌ کریۆ.                     
3-ڕاسکه‌رده‌یه‌و هه‌واڵى چه‌وتى  
ئه‌گه‌ر هه‌واڵێو یان نویسیایه‌و به‌ تایبه‌ت جه‌ باره‌ که‌سێوه‌ به‌ ناڕاس به‌ربشۆ، مشۆ به‌ زووته‌رین عان جه‌ لاو وه‌ڵاوکه‌روو ئا هه‌واڵیه‌و به‌ داواو چه‌نه‌ویه‌رده‌ى چا که‌سه‌یه‌ به‌ ناڕاس دریۆ قه‌له‌م و دماته‌ر ڕاس کریۆوه‌.
4 - سنووروو په‌یجۆرى  
عانوو په‌یجۆری، به‌ تایبه‌ت په‌یجۆرى جه‌باره‌و که‌سێوه‌، مشۆ بێلایه‌نانه‌ هۆرزوکه‌وت کریۆ و جه‌ شێوازێ  به‌ ناهه‌ق خه‌سارده‌رێ و وردکه‌رێ ئا که‌سه‌یه‌ وێپارێزى کریۆ.                                                              
5-نهێنى پێشه‌یى   
ڕایاونه‌رێ مشۆ درکناى نهێنى ده‌سگاو ڕایاونه‌رێ وێشا په‌ى لایده‌ى پارێزنا. چى باره‌وه‌ په‌نا به‌را به‌ یاساو  "مافوو وێپارێزناى جه‌ شاهێدیدای" و بى ئیجازه‌ى ڕه‌سمى ڕاوه‌به‌روو ده‌سگاى ڕایاونه‌ری، زانیارى پێشه‌یى به‌ که‌سى نه‌دا. ڕێککه‌وتنامه‌و نهێنى پارێزناى ڕایاونه‌رى سه‌روو بنه‌ماو متمانێ به‌ یۆى مۆره‌ کریۆ و مشۆ پارێزیۆ  .

6-جیاکه‌رده‌یه‌و پێشه‌ى ڕه‌سمى جه‌ پێشه‌کاته‌رى
 هه‌واڵنوسێ و هه‌واڵپێشکه‌شکه‌رێ و چاپگه‌رێ و....مشۆ وێشا جه‌ پێشه‌کاته‌رى که‌ پێوه‌ندیشا به‌ پێشه‌که‌و وێشاوه‌ نیه‌ن دوورێ وزاوه‌، به‌ تایبه‌ت چا پێشا که‌ با به‌ هۆکاروو بێمتمانه‌یى به‌ ده‌موده‌سگا رایاونه‌ره‌کیشا.

7-جیاکه‌رده‌یه‌و به‌شوو ڕێکلامى جه‌ دلێنه‌و هه‌رمانه‌و ده‌سگاو ڕایاونه‌رى  
وه‌رپه‌رسى ده‌موده‌سگاو ڕایاوناى  وه‌رانوه‌روو ویروڕاو گردیه‌و پاسه‌ موازۆ که‌ کاکڵه‌و هه‌رمانه‌و ڕایاونه‌رى  دووره‌ بۆ جه‌ به‌شوو ڕێکلاموو ئا ده‌سگای. هه‌رپاسه‌ به‌ هیچ  شێوازێو نمه‌بۆ به‌رژه‌وه‌ندى  شه‌خسى و یا قازانجى ئابوورى وه‌رپه‌رساو ئى ده‌سگاى یان لایه‌نێترى سه‌روو هه‌رمانه‌ى بابه‌تیانێ و بێلایه‌نانێ ده‌سگاو ڕایاوناى شۆنى بنیۆره‌. ده‌سه‌و ڕاوه‌به‌رى و هه‌رمانکه‌رێ ڕایاوناى مشۆ هێڵه‌ى سووره‌ مابه‌ینوو هه‌رمانه‌و ڕایاونایشا و به‌شوو ڕێکلامى و هه‌ر جۆره‌ قازانجى شه‌خسى دیارى که‌را و هیچوه‌خت چا هێڵێ نه‌پڕاوه‌. ئى سنووره‌ مشۆ جه‌ دلێنه‌و هه‌رمانه‌کێشانه‌ به‌ زه‌قى  په‌ى گردکه‌سى به‌رگنۆ.
          
8-پارێزناى که‌سایه‌تى و ژیواى شه‌خسى تاکى 
ڕایاونه‌ر مشۆ هه‌میشه‌ "یاساو پارێزناى ژیواى شه‌خسى تاکی"، وه‌رچه‌م گێرۆ و سه‌روو ئى بنه‌ماێ ده‌سدرێژى سه‌روو ژیواى شه‌خسى که‌سى نه‌که‌رۆ. ته‌نانه‌ت عانێو که‌ که‌سێو تووشوو تاوانیه‌ بۆ و ئى تاوانێ په‌ى گلێرگه‌ى خه‌سارئاوه‌ره‌ نه‌بۆ، مشۆ نام و نیشانش جه‌ ویروڕاو گردیه‌نه‌ پاریزیا بۆ. به‌ڵام ئه‌گه‌ر تاوانبار توشوو تاوانیه‌ بیه‌ بۆ و ئى تاوانێ په‌ى گلێرگه‌ى فره‌ زه‌ره‌رمه‌نده‌ بۆ، ئا وه‌خته‌ کریۆ ئى تاوانباره‌ به‌ گلێرگه‌ى بشناسیۆ تا خه‌ڵک ئاگادار کریۆوه‌،  هه‌م وێش پارێزنۆ، هه‌م ئه‌گه‌ر تاوانبار نه‌گیریابۆ، خه‌ڵک یاردى وه‌رپه‌رسا بدۆ تا تاوانبار ده‌سبه‌سه‌ر کریۆ.

9-پارێزناى شکۆ و ئاوڕوو تاکى 
ڕایاونه‌ر مشۆ پابه‌ندوو یاساو ڕایاوناى و هه‌رپاسه‌ یاساو "مافوو له‌که‌دار نه‌که‌رده‌ى شکۆ و ئاوڕوو تاکی" بۆ و جه‌ نویسایه‌کاشه‌نه‌  نه‌ به‌ واتێ و نه‌ به‌ وێنه‌  ئى مافیه‌ له‌که‌دار نه‌که‌رۆ و ئه‌وپه‌ڕوو هه‌وڵیش بدۆ که‌ پارێزنۆش.

10-ئایین، جه‌هان وینی، داب و نه‌ریت  
ڕایاونه‌ر مشۆ جه‌ هه‌رمانه‌ى ڕایاونه‌ریشه‌نه‌  وێش جه‌ زامدارکه‌رده‌ى  و وردکه‌رده‌ی(تحقیر) باوه‌ڕى  ئایینی، جه‌هان وینى شه‌خسى و داب و نه‌رێتى کۆمه‌ڵایه‌تى تاکى وکۆمه‌ڵى پارێزنۆ.

11-ڕاپۆرتى هه‌ستیار و پارێزناى گه‌نج و زاڕۆى   
ڕایاونه‌ر مشۆ جه‌ وه‌ڵاوکه‌رده‌ى  ناوه‌رپه‌رسانه‌و ڕاپۆرتێ هه‌ستیارێ، پیسه‌و نیشانداى زه‌بر و زۆرى و کوشت و بڕى و... دووره‌په‌رێزى که‌رۆ و ڕێز جه‌ یاساو زاڕۆپارێزى گێرۆ و ئى یاسایه‌ بى ئیلاو ئه‌ولا به‌رۆ ڕاوه‌.

12-جیاوازى وسته‌ی(تبعیچ)  
ده‌مووده‌سگاى ڕایاونه‌ر به‌هیچ شێوازێو په‌یش نیه‌ن جیاوازى وزۆ به‌ینوو مرۆڤه‌کا به‌ بونه‌و جیاوازى ڕه‌گه‌زی( نێر و ما) و یان جیاوازى ئایینی، نه‌ته‌وه‌یی، پاگه‌ى کۆمه‌ڵایه‌تی، سه‌قه‌ت و ساقى جه‌سه‌یى و ڕه‌وانى و 
 
13-  بێتاوانى وه‌ڵ جه‌ بڕیارى دادوه‌ری
 هیچ لایه‌نێومافوو ئانه‌یشه‌ نیه‌ن که‌سێوه‌  وه‌ڵ جه‌ بڕیاریوو دادگاى به‌ تاوانبار بدۆ قه‌ڵه‌م و چى باره‌وه‌ هه‌واڵێو په‌شتراسنه‌کریا وه‌ڵاو که‌رۆوه‌. گرد ده‌سگایه‌ ڕایاونه‌ره‌ مشۆ پابه‌ندوو ئى یاسایه‌ بۆ.

14- ڕاپۆرتى پزشکى 
 په‌ى وه‌ڵاو که‌رده‌یه‌و هه‌واڵى پزشکی(چاره‌سه‌رى و ده‌واو ده‌رمان) مشۆ وێپاریزى جه‌ وه‌ڵاو که‌رده‌یه‌و ئا هه‌واڵا کریۆ که‌ واده‌ و به‌ڵێنى پێشوه‌خت، ناڕاس و ناته‌مام  به‌ خه‌ڵکى مدا. هه‌ر هه‌واڵێو پزشکى ناته‌مام که‌ گنۆ وه‌ڵێ کۆتایى په‌یجۆرى پزشکی، بۆ به‌ هۆکاروو هێوایه‌و بێ بنه‌ماى و یان تۆقناى خه‌ڵکانێو که‌ په‌یوازشا به‌ چاره‌سه‌رى هه‌ن.

15-قازانجوازی(سودجویی) 
هه‌ر قازانجوازیه‌و، پێسه‌و ڕشفه‌ت گێرته‌ى که‌ بۆ بایسوو بڕیارفاڕاى ڕایاونه‌رى به‌ قازانجوو ڕشفه‌تده‌ری، چه‌نى یاسا بنه‌ڕه‌تیه‌کاو ڕایاوناى یۆى نمه‌گێرۆوه‌ و وه‌ربه‌سه‌ن. هه‌رکه‌س به‌ ته‌ماعه‌و ڕشفه‌تگێرته‌ى وێش جه‌ وه‌ڵاوکه‌رده‌ى ڕاسیه‌کا پارێزنۆ، وێش جه‌ بێلایه‌ن بیه‌ى و ئازادى بڕیارداى ڕایاونه‌رى لادان و شایانوو هه‌رمانکه‌رده‌ى چى ده‌سگاینه‌ نیه‌ن.                                                                                                                        
16- ئاشکرا که‌رده‌ى لاداى جه‌ یاساکاو ڕایاونه‌ری  
هه‌ر ڕایاونه‌رێو که‌ جه‌ یاسا بنه‌ڕه‌تیه‌کاو چاپه‌مه‌نی( پرێسه‌ کۆده‌کس)ى لا بدۆ، گنۆ وه‌روو ڕه‌خنه‌و شۆراو چاپه‌مه‌نی. ئا ڕایاونه‌ره‌ مشۆ ئى ڕه‌خنه‌یه‌ که‌ گنۆ سه‌رش، به‌ نام ونیشان و هۆکارشه‌و په‌ى وانه‌ر، گۆشگێر یان وینه‌ره‌کایش به‌ نامێ پرێسه‌کۆده‌کسیه‌و ئاشکرا که‌رۆ.

ئەم وتارە گوزارشتە لە رای نوسەر و جەماوەر نیوز لێی بەرپرس نیە