لە پەنجا بە پەنجاوە بۆ فیدراڵیەتی کاڵ
دامەزراندنی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستان لەدوای ڕاپەڕینی ١٩٩١، لەنێوان دوو جەمسەری هێزدا "پارتی و یەکێتی" لەدایکبوو، یەکەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانیش لەساڵی ١٩٩٢ کەبڕیاربوو کۆتایی بەشەرعیەتی شۆڕشگێڕی بهێنێت و شەرعیەتی دیموکراسی و یاسایی جێگای بگرێتەوە بەهۆی ئەنجامی قبوڵنەکراوی (٤٥٪ پارتی دیموکراتی کوردستان بە ٤٣٪ یەکێتی نیشتمانی کوردستان) بوو بە نەفرەتێکی سیاسی و چەمکێکی نوێی وەک فۆرمەڵەیەکی ناچاری تیادا هاتە ئاراوە ناونرا "پەنجا بە پەنجا" کەلەبنەڕەتدا بۆ ڕێگری بوو لەسەرهەڵدانی شەڕی براکوژی و پێکدادانی ئەم دوو هێزە (دواترهەرڕویدا).
بەڵام هاوسەنگکردنی ئەم هاوکێشەیە زیاتر لە "ئاگربەستێکی سیاسی" دەچوو وەک لە "گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی" و ئامانجی خۆی نەپێکا و تاگەیشتە ئەوەی ڕەگ و ڕیشەی ئەم دابەشکاریە قوڵە لەبری ئەوەی ببێتە بنەمایەک بۆدەوڵەتداریەکی دامەزراوەیی بوبەهۆی شۆڕبونەوەی دابەشکاریەکان بۆئاستی (هێز، خاک و سامان) لەبەر هۆکاری بێ متمانەیی نێوان هەردوو جەمسەرەکەی هێز، دەرەنجامیش بوەهۆی کاڵکردنەوەی ئینتما و شوناسی نەتەوەیی لەبەردەم هەژمونی حزبیدا.
خۆ ئەگەرچی لەساڵی ٢٠٠٦ ڕێککەوتنی ستراتیژی نێوانیان ڕاگەیەنرا و بڕیاری یەکگرتنەوەی ئیدارەکانیان بە ئەمری واقع لەسەریان فەرزکرا، بەڵام ڕاستییە تاڵەکە ئەوەبوو سێبەری دوو ئیدارەیی لە فۆڕمێکی نوێدا خۆی حەشاردا و دامەزراوە نیشتمانیەکان نەیانتوانی ببنە چەترێک بۆهەموان، بەڵکو سەرجەم دامەزراوەکان سامانی کوردستان وەک "غەنیمەت" دابەشکرا.
بۆیە لەئێستاداو دوای تێپەڕبوونی سێ دەیە و زیاتر، هەرێمی کوردستان لەدۆخێکی سیاسی و ئیداریی دایە کە دەتوانین وەک سەرەتاو ئاماژەکانی دەرکەوتنی "فیدڕاڵیەتێکی کاڵ" ناوەزەندی بکەین.
هەرچەندە لەدەستور و ڕێکخستنە سیاسیەکاندا چەمکێک نیە بەناوی "فیدراڵیەتی کاڵ" و زیاتر چەمکێکی سیاسی و سۆسیۆلۆژیە، بەڵام دەتوانین وەک چەمکێکی نوێ بۆ واقعێکی سیاسی تاڵ بەکاری بهێنین بۆ دەرەنجامی شکستخواردویی دەوڵەتداریی بەرامبەر ڕێککەوتنی حزبی، بەواتای بوونی حکومەتێکی دامەزراوەیی یەکگرتوو لەسەرکاغەز بەڵام لەواقعدا دووئیدارەیی و ململانێیەکی سیاسی پەرتەوازە، کەدابەشکردنی هێزی ئەمنی و سامان و خاکیش ناوەڕۆکەکەی بەتاڵ کردۆتەوە، تاگەشتۆتە ئەو ڕادەیەی ئەو حکومەتەی لەئەنجامی رێککەوتنی حزبی خۆیان دروستبوە دەسەڵاتی بەسەر تەواوی زۆنەکانی هەرێمی کوردستاندا نەبێت.
ئەم پەرتەوازەییە وایکرد، ئەو هەرێمی کوردستانەی دوای ساڵی ٢٠٠٣ و ڕوخانی ڕژێم وەک نمونە درەوشاوەکەی عێراق و قەوارەیەکی سیاسی بەهێز دەرکەوت تاگەیشتە ئەوەی دەستوری ٢٠٠٥ـی عێراق و کۆمەڵگای نێودەوڵەتیش بەفەرمی دانی پیادانا، کەئەمە یەکەم دانپێدانانی دەستوری بوو لەمێژووی دروستبونی دەوڵەتی عێراقەوە تا ئەمڕۆ، ببێتە هەرێمێکی لاواز و هەوڵی بچوککردنەوە و سنوردارکردنی دەسەڵاتەکانی لەلایەن بەغدادەوە لە بۆچونی سیاسیەوە ببێتە سیاسەت و ستراتیژ و بەهاوکاری خاڵی لاوازی ناوماڵی کوردستانی بەرەوقۆناغی جێبەجێکردن هەنگاو بنێت.
لەڕووی کرداریەوە بە ئاشکرا دەبینین ئیرادە و دەسەڵاتی سیاسی عێراقی پاشگەزبونەتەوە و خۆیان دەدزینەوە لەجێبەجێکردنی ئەو بنەما دەستوریانەی پایەکانی سیستەمی فیداڕڵی لەسەربونیادنراوە و مافەکانی گەلی کوردی تیاپارێزراوە، هەروەها کەمکردنەوە و سنوردارکردنی دەسەڵاتە یاسایی و دەستوریەکانی هەرێمی کوردستان و بڕینی بەشە بودجە و مەرجدارکردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم و ڕاگرتنی هەناردەی نەوت و بڕیارە یەک لەدوای یەکەکانی دادگای باڵای فیدڕڵی ئاماژەی مەترسیدارن بۆسەلماندنی ئەوڕاستیەی ئایندەی سیاسی و یاسایی هەرێم لەعێراقدا لەبەردەم مەترسی و قەیرانی جدیدایە.
ئەگەر بەوردی تەماشابکەین دەبینین قەوارەی سیاسی یاسایی هەرێم لەنێوان دوو بەرداشدایە:
١. بەرداشی فشارە ناوخۆییەکان:
ململانێی توندی نێوان پارتی و یەکێتی بەتایبەت لەسەر پێکهێنانی کابینەی دەیەم، کەئەم پرۆسەی"ڕێکنەکەوتنە" زیاتر لەچواردە مانگە بەردەوامە. ئەمە بۆخۆی دیوی دوەمی وێنەکان نیشان دەدات کە بابەتەکە تەنها دابەشکردنی پۆست نیە، بەڵکو دامەزراوەکانی دەوڵەت بەتایبەت یاسادانان (پەرلەمانی کوردستان) و پرۆسەی دیموکراسی نەیتوانیوە ببێتە سەنگی مەحەک بۆ دابەشکردنی پۆستەکان، دەنگی هاوڵاتی نەبۆتە بەدیلی ڕێککەوتنی نێوان حزبەکان.
٢. بەرداشی فشارە دەرەکیەکان:
لەگەڵ ئەوەی شوێندەستی دەوڵەتانی ئیقلیمی لەهەموو قۆناغەکاندا بەسەر پرۆسەی سیاسی هەرێمەوە دیاربوە، لەم قۆناغەشدا جێبەجێکردنی ئەو ئەجنێدا سیاسیانە هەردوو جەمسەری هێزی خستۆتە ناو تەڵەزگەی گەمە سیاسیەکانی خۆی، لەپاڵیشدا ستراتیژیەتی سیاسی بەغداد بەئامانجی بچوککردنەوە و لاوازکردن و لەداهاتوش نەمانی قەوارەی یاسایی و سیاسی هەرێم.
بەو نیەتەشەوە بەردەوامە لەسەر هەنگاوە کرداریەکانی حەتمەن بەبەدەستخستنی خاڵە لاوازە ناوخۆییەکانی هەرێم و کەلێنی نێوان ئەم دوو هێزە خۆی.
بۆیە مانەوە و بەردەوامی ئەم سێبەری "پەنجا بە پەنجا"یە بەسەر ئیرادەی سیاسی هەردوو هێزی باڵادەستەوە، هەر هەوڵێک بۆ بەرجەستەکردنی ئەو فیدراڵیەتە کاڵەی باسمان کرد وەک فۆڕمێکی نوێی پەسەندکراوی ڕێککەوتنی سیاسی (کەهەندێک زانیاری ئاماژە بەجدییبوونی بابەتەکە دەدەن) تەنها یەک دەرەنجامی دەبێت، ئەویش پاشەکشەی زیاتری قەوارەی یاسایی و سیاسی هەرێم و لاوازکردنی لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیە، چونکە فیدڕاڵیەتێکی کاڵ وەک واقعێکی سیاسی تاڵ، هەرێم وەک ناوێکی بێ ناوەڕۆک و دەسەڵات لەسەر نەخشەی سیاسی داهاتووی عێراق دەهێڵێتەوە و هیچیتر.

ئەم وتارە گوزارشتە لە رای نوسەر و جەماوەر نیوز لێی بەرپرس نیە